Biblioteka nut chóralnych przygotowana przez Towarzystwo Muzyczne im. Edwina Kowalika
Biblioteka nut chóralnych przygotowana przez Towarzystwo Muzyczne im. Edwina Kowalika
Józef Elsner wywodzi się z rzemieślniczej rodziny niemieckiej. Był synem budowniczego instrumentów muzycznych. Przyszedł na świat w Grodkowie k. Opola w 1769 roku. Po ojcu odziedziczył zamiłowanie do śpiewu i piękny głos. Dzięki temu już w wieku pięciu lat został przyjęty do chóru kościelnego w Grodkowie. Studia muzyczne ukończył w kolegium jezuickim we Wrocławiu. Obejmowały one śpiew, grę na skrzypcach, bas cyfrowany, teorię muzyki i kompozycję.
Po uzyskaniu dyplomu w 1792 roku trafił do Lwowa, gdzie podjął pracę dyrygenta i kompozytora w Teatrze Wielkim. Wystawiane tam Spektakle adresowane były do niemieckiego odbiorcy, tak więc pierwsze swoje opery artysta skomponował do librett w tym języku. Sytuacja zmieniła się z chwilą, gdy na stanowisko dyrektora lwowskiego teatru powołano Wojciecha Bogusławskiego. Zapoczątkował on działalność sceny polskiej i wprowadził do repertuaru polskie dzieła o tematyce narodowej.
Współpraca i przyjaźń Elsnera z nowym dyrektorem stanowiła w jego życiu moment przełomowy. Żyjąc i pracując w otoczeniu Polaków, Elsner zaczął interesować się, a nawet uległ fascynacji ich kulturą. W krótkim czasie opanował polski język, poznawał historię i folklor.
W roku 1799 obaj artyści przenieśli się do Warszawy. Elsner został zaangażowany przez Bogusławskiego na stanowisko dyrektora muzycznego Teatru Narodowego, które zajmował przez 25 lat. Do jego obowiązków należało decydowanie o doborze repertuaru i przydziale ról, przygotowanie chóru i orkiestry, a także indywidualne lekcje ze śpiewakami-solistami, którzy nie znali nut i musieli nauczyć się swoich partii na pamięć.
Jednocześnie Elsner podejmował wiele innych działań na rzecz upowszechniania kultury polskiej. W prasie krajowej i zagranicznej publikował artykuły i recenzje, zawierające informacje o polskim ruchu muzycznym. Zapoczątkował wydawanie miesięcznika pt. "Wybór Pięknych Dzieł Muzycznych i Pieśni Polskich". Jest autorem rozpraw naukowych: "O metryczności i rytmiczności języka polskiego" oraz "O melodii i śpiewie".
Elsner zainicjował utworzenie kilku szkół muzycznych o zróżnicowanym profilu nauczania, w tym Szkoły Głównej Muzyki, współpracującej z Uniwersytetem Warszawskim. W każdej z tych szkół prowadził lekcje śpiewu oraz wykłady z teorii i kompozycji. Dla swoich studentów napisał kilka wartościowych podręczników. Był niezwykle sumiennym i troskliwym pedagogiem.
Na uwagę zasługuje korespondencja, jaką utrzymywał przez wiele lat z Fyderykiem Chopinem, który był jego studentem w Szkole Głównej Muzyki. To o nim napisał w raporcie po trzecim roku nauki w Szkole Głównej: "Szczególna zdatność, geniusz muzyczny". Chopin w swoich listach zwracał się do Elsnera zawsze tak samo: "Najukochańszy Panie Elsner!". Kończył zaś tymi słowami: "Czekam parę słów od Pana i ściskam Go najserdeczniej, najserdeczniej". Z kolei Elsner zanotował w swoim pamiętniku następujące wyznanie na temat Chopina: "prawdziwie wdzięczny i przywiązany uczeń, do dziś dnia nie zapomina o mnie, pocieszając listownie z synowską czułością starego swego przyjaciela i donosząc niemal o każdym kroku swoim, co mi niewymownie jest przyjemnym".
Twórczość kompozytorska Józefa Elsnera jest bogata i różnorodna. Składają się na nią utwory instrumentalne (symfoniczne, koncertowe, kameralne i solowe oraz dzieła wokalne i wokalno-instrumentalne, takie jak kantata "Na wdzięcznej Polaków ziemi", opery: "Leszek Biały czyli Czarownica z Łysej Góry", "Jagiełło w Tenczynie" oraz "Król Łokietek czyli Wiśliczanki".
W dziełach Elsnera słychać zapowiedź stylu narodowego. Kompozytor wprowadza do nich cytaty z polskich pieśni i tańców ludowych. Zaś libretta operowe zawierają nierzadko wątki historyczne i wydarzenia z życia ludu wiejskiego. Tak jest np. W "Królu Łokietku", gdzie obok postaci z dziejów Polski kompozytor wprowadza do akcji dziewczęta z ludu czyli Wiśliczanki, prezentując ich życie i obyczaje.
Przez wiele lat artysta działał w Towarzystwie Muzyki Religijnej i Narodowej. Utrzymywał ponadto bliskie kontakty z oo. paulinami z Jasnej Góry. Znalazło to wyraz w jego muzyce religijnej. Należą do niej liczne cykle mszalne (w tym Requiem na 4-głosowy chór i instrumenty dęte), kantaty i pieśni, m.in. "Ave Maria" na chór mieszany i organy, "Veni Creator" na 2 chóry 4-głosowe, Nieszpory maryjne oraz oratorium "Męka Jezusa Chrystusa czyli Triumf Ewangelii". Obok mszy łacińskich, przeznaczonych dla profesjonalnych wykonawców, Elsner komponował dzieła dostępne dla muzyków-amatorów. Były to tzw. msze ludowe w języku polskim, w których skomplikowaną polifonię autor maksymalnie uprościł. Wprowadzał ponadto motywy znanych pieśni religijnych.
Ostatnie lata życia artysta spędził z rodziną, w zakupionym na warszawskim Targówku majątku Elsnerów. W 1744 roku doznał udaru mózgu, w wyniku czego miał sparaliżowaną prawą stronę ciała. Mimo to nauczył się pisać lewą ręką i nadal komponował. Zmarł w swojej posiadłości w Warszawie w 1754 roku. Grób jego znajduje się na warszawskich Powązkach.
Józef Elsner przeszedł do historii jako niestrudzony organizator życia muzycznego, wspaniały pedagog i kompozytor, działający u progu romantyzmu w Polsce. Jego twórczość stanowiła ponadto inspirację dla pierwszych kompozycji Fryderyka Chopina. Ponieważ zrobił dla naszej kultury tak wiele, mówi się o nim, że będąc z urodzenia Niemcem czuł się Polakiem z wyboru.