Biblioteka nut chóralnych przygotowana przez Towarzystwo Muzyczne im. Edwina Kowalika
Biblioteka nut chóralnych przygotowana przez Towarzystwo Muzyczne im. Edwina Kowalika
Okres renesansu łączy się ze wspaniałym rozwojem polifonii wokalnej. Najpełniej świadczą o tym dzieła religijne - msze i motety, przeznaczone nadal na chór a cappella. Członkowie chórów kościelnych byli najpierw uczniami, a dopiero potem zawodowymi śpiewakami. Do chórów należeli wyłącznie dorośli mężczyźni, a także chłopcy, którzy śpiewali najwyższym głosem (dyszkantem) lub sopranem i altem. Już wówczas praktyka wykonawcza pozwalała na wzmacnianie głosów wokalnych przez instrumenty. I to przyczyniło się do stopniowego wprowadzania instrumentów do kompozycji religijnych.
W liturgii Kościoła zachodniego już dużo wcześniej, bo w X wieku, były obecne organy, nazwane przez jednego z kompozytorów królową instrumentów muzycznych. Przez całe wieki, aż po czasy nam współczesne, "Kościół szanuje organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, który ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły wiernych porywa do Boga i spraw niebieskich" (Konst. Sacrosanctum Concilium). Nie znaczy to jednak, by gra organów mogła zastępować śpiew chóru. Stanowiła ona jedynie jego dopełnienie. Nie można było zatem grać w czasie wykonywania przez chór części mszalnych, a tylko pomiędzy nimi. W związku z tym ustaliła się praktyka alternatim, polegająca na naprzemiennym śpiewaniu scholi i gry improwizacyjnej organisty.
Pierwsze samodzielne kompozycje instrumentalne (w tym również organowe) były oparte na twórczości wokalnej. Dlatego też w XVI wieku zaczęto umieszczać w nagłówku wielu dzieł uwagę: "Per cantare e suonare". Oczywiście, żeby utwory wokalne można było wykonać na instrumencie, należało je odpowiednio przystosować. Na podstawie zapisu nutowego poszczególnych ksiąg głosowych dokonywano opracowań, nazywanych intawolacjami. Intawolacje takie były sporządzane ręcznie i gromadzone w specjalnych księgach. W ten sposób powstawały tabulatury organowe. W Polsce zachowały się fragmenty tabulatur z klasztorów dominikanów we Wrocławiu i Lwowie, a w całości do naszych czasów przetrwały dwie XVI-wieczne tabulatury - z krakowskiego klasztoru Świętego Ducha oraz Jana z Lublina. Ta ostatnia jest jednym z najstarszych i najobszerniejszych tego typu zabytków w Europie.
Jan z Lublina był organistą, nauczycielem i teoretykiem, działającym w klasztorze kanoników regularnych w Kraśniku Lubelskim. Tabulatura organowa to dzieło jego życia. Sporządzał ją w latach 1537-1548. Na około 250 kartach znajduje się ponad 350 opracowań utworów religijnych i świeckich. Jest tu reprezentowana twórczość kompozytorów francuskich, niemieckich, niderlandzkich i włoskich, a także polskich - Mikołaja z Chrzanowa, Mikołaja z Krakowa i Seweryna Konia. Część utworów jest anonimowa. Być może ich autorem jest sam Jan z Lublina. Wśród nich znajduje się madrygał pt. "Oczy me miłe", opowiadający o tęsknocie zakochanego chłopca do ukochanej dziewczyny.
Tabulatura zawiera ponadto traktat na temat zasad kompozycji i improwizacji, ćwiczenia o charakterze dydaktycznym oraz wskazówki, dotyczące strojenia organów.