CZĘŚĆ I    -   O muzyce i utworach muzycznych

Od Autora

Drodzy młodzi artyści

Książka, którą macie przed sobą, pozwoli Wam lepiej poznać krainę muzyki. Będzie w niej mowa o różnych rodzajach utworów muzycznych, o rozmaitych instrumentach, wreszcie o twórcach muzyki, czyli kompozytorach. Przekonacie się, że wiedza o muzyce nie jest wcale taka skomplikowana i bywa pasjonująca.

Mam nadzieję, że wiadomości zawarte w książce przyczynią się do Waszej jeszcze piękniejszej gry na instrumentach, a słuchanie muzyki dostarczy Wam niezapomnianych przeżyć.

Autorka

Spis treści

linia czarna

W książce spotkamy różne znaki
(w wersji brajlowskiej napisy poprzedzone gwiazdką):

*Zapamiętajmy! - przypomina o najważniejszych rzeczach;

*Podręczny słowniczek - odsyła do Podręcznego słowniczka na końcu książki;

*informacje w Notatniku muzycznym - proponuje przeczytanie informacji o utworze w Notatniku muzycznym;

*Posłuchajmy - zaprasza do słuchania muzyki;

*Zagrajmy - zaprasza do samodzielnego grania;

*Zaśpiewajmy - zaprasza do śpiewania piosenek;

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... - ujawnia wiadomości, o których nie każdy wie;

*CIEKAWE, ŻE - informuje, doradza, opowiada ciekawostki i plotki;

*Ulubione w Notatniku muzycznym - odsyła do spisu ulubione w Notatniku muzycznym;

(Przyp. wyd.: dwie z powyższych pozycji, a mianowicie: *informacje w Notatniku muzycznym oraz *Ulubione w Notatniku muzycznym pomijamy w wydaniu brajlowskim, gdyż Notatniki muzyczne nie zostaną wydane pismem Braille'a.)

Podkreślona litera czerwona (w zapisie brajlowskim zaznaczona w postaci pkt. 4) przy wymowie oznacza akcent słowa.

(Przyp. wyd.: ten sam akcent w pisowni wyrazów i nazwisk pochodzenia obcego pełni rolę uniwersalnego znaku diakrytycznego.)


linia czerwona powrót do spisu treści

Różne rodzaje muzyki

Świat muzyki jest bardzo różnorodny i można go porządkować na rozmaite sposoby.

Ze względu na jej twórców rozróżniamy muzykę:
- ludową - przekazywaną ustnie,
- artystyczną - pisaną przez kompozytorów.

Jeśli pomyślimy o sposobie wykonania, muzyka może być:
- wokalna,
- wokalno-instrumentalna,
- instrumentalna,
- elektroniczna.

Licząc wykonawców, wyróżniamy muzykę:
- solową - dla jednego wykonawcy,
- kameralną - dla kilku wykonawców,
- zespołową - dla wielu wykonawców. Może to być muzyka chóralna, orkiestrowa albo też przeznaczona na wielką grupę wykonawców, złożoną z solistów, chóru i orkiestry.

Jeśli weźmiemy pod uwagę przeznaczenie czy funkcję utworów, zauważymy rozmaite gatunki muzyczne, jak na przykład:
- preludia, czyli przygrywki;
- etiudy, czyli ćwiczenia;
- pieśni, czyli utwory śpiewane;
- tańce;
- uwertury, czyli wstępy do większego, wieloczęściowego dzieła i wiele, wiele jeszcze innych.

Ze względu na wyrażane treści, mówimy o muzyce:
- absolutnej - czyli wyrażającej tylko treści muzyczne. Utwory tej grupy mają zwykle tytuły określające tylko rodzaj utworu oraz tonację, na przykład Sonata C-dur, V Symfonia c-moll;
- programowej - czyli przedstawiającej obrazy lub opowieści, a także naśladującej odgłosy natury, jak śpiew ptaków czy szum wiatru. Niektóre utwory tej grupy mogą mieć tytuły mówiące o treści przedstawianej przez muzykę, na przykład Światło księżyca.

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... słowo opus pochodzi z łaciny i oznacza dzieło. Często występuje w postaci skrótu op. Liczba obok słowa opus mówi, o które kolejne dzieło kompozytora nam chodzi. Bywa, że w jednym "opus" kompozytor umieszcza cały zbiór utworów. Wówczas widzimy jeszcze numer, np.: Fryderyk Chopin Preludium op. 28 nr 5.

*Posłuchajmy muzyki absolutnej: Ludwik* van Beethoven V Symfonia c-moll op. 67.

*Posłuchajmy muzyki programowej: Klaudiusz* Debussy (czyt. debis'i) Światło księżyca.

* Oryginalne imiona kompozytorów zagranicznych można poznać w Podręcznym słowniczku.

Są jeszcze inne możliwości podziału muzyki. Jest muzyka religijna i świecka, poważna i rozrywkowa, europejska, azjatycka, amerykańska itd.

*Zapamiętajmy! Świat muzyki jest bardzo różnorodny. Muzykę można podzielić między innymi na ludową i artystyczną, absolutną i programową, instrumentalną, wokalną i wokalno-instrumentalną. Istnieje wiele rodzajów utworów muzycznych.


linia niebieska powrót do spisu treści

Co słyszymy w muzyce?

Dźwięki

Muzyka składa się z dźwięków. Mogą one być:
wysokie, niskie;
krótkie, długie;
głośne, ciche;
pojedyncze, współbrzmiące;
śpiewane, grane na instrumentach.


linia czerwona powrót do spisu treści

Melodia

Dźwięki różnej wysokości słyszane kolejno tworzą melodię.
Może ona być różnego rodzaju:

Różne rodzaje melodii:

*Posłuchajmy melodii kantylenowej: Fryderyk Chopin Preludium e-moll op. 28.

*Posłuchajmy melodii figuracyjnej: Jan Sebastian Bach Allemande z VI Suity francuskiej E-dur.

*Posłuchajmy melodii ornamentalnej: Jan Sebastian Bach Sarabanda z VI Suity francuskiej E-dur.


linia czerwona powrót do spisu treści

Rytm

Rytm tworzą następujące po sobie dźwięki:

Rytm muzyczny notujemy przy pomocy wartości rytmicznych, akcentów i pauz.

Warto sobie przypomnieć: wiadomości o rytmie, metrum i takcie.

Rytm może być:

Bogurodzica (fragment)     Przykład nutowy

  `\l"5476c5c45 78c7c89
4549c8c77 7c8c9c86c45'c5'c52k

<;Bogurodzica Dziewica,
  Bogiem sławiena Maryja

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Średniowieczna polska pieśń Bogurodzica śpiewana jest w rytmie swobodnym, zgodnym z akcentami tekstu. Nie ma tu określonego metrum ani kresek taktowych.

Rytm muzyczny może być jednostajny lub zmienny. Czasami układ rytmiczny powtarza się regularnie, na przykład co dwa lub cztery takty. Takie schematy rytmiczne są typowe dla tańców.

Schemat rytmu bolera     Przykład nutowy
  #c/ d;yyyd;yyydd
d;yyyd;yyy;yyy;yyy
d;yyyd;yyydd
d;yyyd;yyy;yyy;yyy2k

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Schemat rytmu bolera powtarza się co dwa takty.

*Posłuchajmy rytmu poloneza: Michał Kleofas Ogiński Pożegnanie Ojczyzny.

*Podręczny słowniczek - krótkie informacje o kompozytorach, znanych i mniej znanych znajdziecie w Podręcznym słowniczku.


linia czerwona powrót do spisu treści

Tempo, czyli agogika

Utwór muzyczny można wykonać wolniej lub szybciej. Od szybkości, czyli tempa wykonania zależy jego ostateczny kształt.

Kompozytorzy określają tempo wykonania utworu na dwa sposoby:

Oznaczenie metronomiczne składa się z nutki i z zapisanej przy niej liczby. Liczba oznacza, ile podanych wartości rytmicznych powinno zmieścić się w ciągu jednej minuty.

Na przykład ń=60 oznacza, że w ciągu 1 minuty należy wykonać:

Oczywiście nuty te można zastąpić odpowiednimi pauzami.

Metronom mechaniczny z wahadełkiem nastawiany jest na określoną prędkość według tabelki w środku przyrządu. Obecnie coraz częściej stosowane są także małe metronomy elektroniczne.

Włoskie określenia opisują równocześnie tempo i charakter utworu. Na przykład określenie allegro oznacza nie tylko "żywo", lecz także "wesoło", a largo - "bardzo wolno" i "szeroko". Są to wskazówki, które dają wykonawcy możliwość dobrania tempa, jego zdaniem, najtrafniejszego. Określenia te spotykamy i w językach rodzimych (polskim, angielskim, niemieckim, francuskim).

Najważniejsze włoskie określenia tempa

Nazwa włoska - Znaczenie polskie

Słowniczek włoskich określeń najczęściej używanych w muzyce znajdziecie w Podręcznym słowniczku.


linia czerwona powrót do spisu treści

Głośność dźwięku, czyli dynamika

Dźwięki mogą mieć różną głośność, od bardzo cichych aż do ogłuszająco hałaśliwych. Dynamika dźwięku ma bardzo duże znaczenie w interpretacji muzyki. W niektórych utworach dynamika jest jednostajna, zbliżona do głośności ludzkiej mowy. W innych są tylko dwie, kontrastowe płaszczyzny dynamiczne: f, czyli forte - głośno lub p, czyli piano - cicho. Są też dzieła, w których występują bardzo zróżnicowane odcienie dynamiczne, na przykład:
ppppp pppp ppp pp p mp
albo:
mf f ff fff ffff fffff.

W utworach muzycznych wskazówki dotyczące głośności zapisane są za pomocą włoskich słów oraz skrótów i znaków. Są to określenia opisowe, dające wykonawcy pewną swobodę w dobraniu najodpowiedniejszych proporcji dynamicznych.

Włoskie określenia dynamiki używane w muzyce

Określenie włoskie - Skrót i znak - Oznacza


linia czerwona powrót do spisu treści

Barwa dźwięku, czyli kolorystyka

Choć barwa kojarzy się nam zwykle z malarstwem, jednak i dźwięki mają swoją barwę. Zależy ona przede wszystkim od rodzaju głosu lub instrumentu muzycznego. Ten sam utwór zagrany na różnych instrumentach może brzmieć zupełnie inaczej. Dla określenia barw muzycznych potocznie używa się nazw kolorów, na przykład, srebrzysta barwa fletu czy ciemna barwa kontrabasu.

Szczególnie wiele barw jest w utworach skomponowanych na orkiestrę symfoniczną. Nauka o doborze i łączeniu instrumentów dla uzyskania odpowiednich muzycznych barw to instrumentacja.

*Posłuchajmy różnych barw instrumentów: Modest Musorgski Obrazki z wystawy (w wersji na fortepian i w instrumentacji na orkiestrę dokonanej przez Maurycego Ravela).

*CIEKAWE, ŻE dla niektórych ludzi dźwięki i tonacje mają określone kolory. Tonacja C-dur na przykład wydaje się czerwona, a G-dur - zielona.


linia czerwona powrót do spisu treści

Sposób gry, czyli artykulacja

Barwa dźwięków zależy nie tylko od rodzaju instrumentu, lecz także od sposobu gry, czyli artykulacji.
Istnieje bardzo wiele sposobów gry. Dwa podstawowe rodzaje artykulacji to:

Włoska nazwa - Oznaczenie graficzne i skrót - Sposób wykonania

Przyp. wyd.: w niektórych przypadkach oznaczenia brajlowskie zostały uzupełnione w nawiasach dodatkowymi objaśnieniami. Zastosowano znaki zgodne z międzynarodową notacją brajlowską.

*CIEKAWE, ŻE niektórzy kompozytorzy współcześni wynaleźli nowe, nietypowe sposoby artykulacji. Polecali wykonawcom stukać w pudła skrzypiec czy też pocierać szczotką o struny fortepianu.

*Posłuchajmy różnych sposobów artykulacji: Krzysztof Penderecki Ofiarom Hiroszimy - Tren.

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... W większości utworów pochodzących sprzed 400 czy 300 lat nie ma żadnych wskazówek dotyczących tempa i artykulacji. Kompozytorzy ówcześni albo sami wykonywali swe utwory, albo liczyli na znajomość przez muzyków ogólnie stosowanych zasad wykonawczych.

Określenia tempa i artykulacji spotykane w obecnie drukowanych nutach pochodzą z czasów późniejszych i nie zawsze odpowiadają dawnej praktyce wykonawczej. Dotyczy to między innymi dzieł Jana Sebastiana Bacha, Jerzego Fryderyka Haendla (czyt. hendla), Antonia Vivaldiego.

O regułach dotyczących tempa, artykulacji i ornamentacji utworów z owych czasów najlepiej można się dowiedzieć, studiując dawne muzyczne traktaty.


linia czerwona powrót do spisu treści

Muzyczna tkanina, czyli faktura

Utwór muzyczny można sobie wyobrazić jako tkaninę splecioną z dźwięków. Poszczególne głosy i akordy skomponowane są w określonym porządku i współdziałają ze sobą, tak jak sploty materiału. Spotykamy trzy rodzaje muzycznej faktury.

*Posłuchajmy utworu o fakturze monofonicznej: Piosenka ludowa.

*Zagrajmy utwory o fakturze polifonicznej: Jan Sebastian Bach Inwencje dwugłosowe. Zwróćmy uwagę na niezależne prowadzenie głosów w utworach.

*Zagrajmy utwór o fakturze homofonicznej: Wolfgang Amadeusz Mozart (czyt. mocart) Sonatina fortepianowa.

*CIEKAWE, ŻE podobno Jan Sebastian Bach tak tłumaczył swym uczniom pojęcie polifonii: "Posłuchajcie, jak trzy kumoszki rozmawiają jednocześnie ze sobą. Pozornie nie można niczego zrozumieć. Ale posłuchajcie każdej z nich z osobna, nawet wtedy, kiedy pozostałe nie przerywają rozmowy. Wtedy zrozumiecie wszystko: to jest właśnie polifonia."

Rodzaje faktury:

linia czerwona powrót do spisu treści

Harmonia, czyli współbrzmienia i akordy

W europejskiej muzyce najczęściej słyszymy kilka dźwięków naraz. Tworzą one współbrzmienia i akordy. Łączenie współbrzmień i następstwo akordów są przedmiotem nauki harmonii.

Szczególną wagę do budowy i następstw akordów kompozytorzy zaczęli przywiązywać około 400 lat temu. Z czasem sformułowano zasady harmonii funkcyjnej. Podstawowymi akordami stały się trójdźwięki złożone z interwałów tercji i ich przewroty. Główną rolę grały trójdźwięki na I, IV i V stopniu tonacji durowej lub molowej, pełniące funkcję:

Główne trójdźwięki w gamie C-dur

Przykład nutowy

Uwaga! Czytaj interwały w górę

  `\l"y0* - $tonika $t
"%0* - $subdominanta $s
"[0* - $dominanta $d

Warto przypomnieć sobie budowę trójdźwięków i ich przewrotów, a także funkcje harmoniczne.

Większość kompozytorów współczesnych odeszła w swych dziełach od zasad harmonii funkcyjnej, traktując następstwo akordów w sposób indywidualny. Funkcje harmoniczne nadal obowiązują w muzyce popularnej.

*Zapamiętajmy! Na kształt muzyki ma wpływ: melodia, rytm, harmonia, barwa dźwięku, dynamika, tempo, artykulacja i faktura.

*Posłuchajmy łączenia akordów według zasad harmonii funkcyjnej: Wolfgang Amadeusz Mozart Ave verum Corpus.


linia niebieska powrót do spisu treści

Z czego i jak zbudowane są utwory muzyczne

Motyw, czyli najmniejsza cząstka utworu

Podobnie jak mowa ludzka składa się z sylab, wyrazów, zwrotów i zdań, tak i dzieło muzyczne złożone jest z dźwięków powiązanych w mniejsze i większe cząstki.

Najmniejszą cząstką dzieła muzycznego jest motyw. Składa się on z kilku nut tworzących razem jakiś charakterystyczny układ. Podczas słuchania łatwo można go rozpoznać. Motyw bywa w utworze powtarzany dosłownie lub z małymi zmianami. Może ukazywać się w różnych głosach i rejestrach. Najpopularniejszym przykładem motywu muzycznego jest motyw kukułki.

`\l"jh j3h2k

Motyw kukułki tworzą dwie nuty opadające o tercję wielką lub małą.

*Posłuchajmy motywu kukułki w muzyce: Louis Daquin (czyt. Lu'i dak'ę) Kukułka.


linia czerwona powrót do spisu treści

Fraza, czyli muzyczne wyrażenie

Fraza może składać się z jednego lub kilku motywów połączonych z sobą. Jest ona muzycznym odpowiednikiem kilkuwyrazowego wyrażenia w mowie.

Motywy i złożone z nich frazy można odnaleźć w większości utworów muzycznych.

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... Z pojęciem frazy łączy się słowo frazowanie, bardzo istotny element wykonawstwa muzycznego. Frazowanie to muzyczna interpunkcja, dająca się porównać z przecinkami, kropkami i myślnikami w mowie. Podobnie jak w poezji, tak i w interpretacji muzyki ważne są oddzielenia i "oddechy" między frazami, prawidłowo oddające myśl muzyczną kompozytora. Dla oznaczenia frazowania służy łuk nad nutami. Nie należy mylić go z łukiem oznaczającym grę legato. Frazę od początku do jej końca oznacza się jednym łukiem.

Robert Schumann Przy kominku, t. 1-5

Przykład nutowy

    4=#ach      #b/
  $`.`p<b$d 7f2f2`x$4*"g
$efgh>;2`x"7g
$4.c2jc2`x"hi2j2`x"4d
"9xd2`x"7#x
$dcgcfc2f2`x"7g2k
  |`.x |g"4)d) 2t2`x"e2)|h"e)
|d2|jcichc2`x"6f
|g9)i) 792`x"4)d#2k

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3


linia czerwona powrót do spisu treści

Budowa okresowa, czyli regularna

Zdania muzyczne

Frazy mogą układać się w sposób regularny i symetryczny, tworząc zdania muzyczne. Zdanie muzyczne to jakby najmniejszy odcinek melodii stanowiący jakąś całość. Podobnie jak w mowie są zdania pytające i twierdzące, tak zdanie muzyczne może się kończyć w zawieszeniu albo mieć zdecydowane zakończenie.

Przykłady zdań muzycznych

Przykład nutowy

      3#c/
  `\l"j.[66 $d.]9.i j.yw9 hg89
`zdanie $i =poprzednik=`
  "j.[66 $d.]9.i j.yw9 hg86
`zdanie $ii =następnik=`
  |j3egihg f.[t j.y99 i.]88
`zdanie $iii =poprzednik=`
  |j3egihg f.[t g\g\93*h#'cg0
p. `zdanie $iv =następnik=`2k

<;Ja Kujawiak, ty Kujawiak,
wszyscyśmy tu Kujawiacy,
mamy soli, mamy chleba,
mamy wszystko, co potrzeba.
Lalalalalala lalala
lalalala lalalala
lalalalalala lalala
lalalalala la.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Okresy muzyczne

Zdania muzyczne układają się zwykle w pary, tworząc razem okres muzyczny. Pierwsze zdanie ma zazwyczaj melodię pytającą , poprzedzającą melodię zdania następnego. Dlatego właśnie pierwsze zdanie to poprzednik, a drugie zaś - następnik. Okres muzyczny ma z reguły osiem lub szesnaście taktów.

Z kilku lub kilkunastu okresów złożony jest cały utwór. Takie dzieło łatwo jest podzielić na ośmiotaktowe lub szesnastotaktowe odcinki. Regularną, okresową budowę mają często piosenki, tańce oraz utwory klasyczne i romantyczne, a więc dzieła Wolfganga Amadeusza Mozarta czy Fryderyka Chopina.

Budowa okresowa swą regularnością daje się porównać z poezją.

Utwór muzyczny zbudowany z okresów przypomina ułożone klocki.

*Posłuchajmy utworu o budowie okresowej: Fryderyk Chopin Preludium A-dur op. 28.


linia czerwona powrót do spisu treści

Budowa ewolucyjna, czyli rozwojowa

W niektórych utworach motywy i frazy nie układają się symetrycznie po cztery czy osiem taktów, lecz następują po sobie łańcuchowo. Mogą być powtarzane na różnych stopniach skali, zmieniane, odwracane. Utworu nie można wówczas łatwo podzielić na jednakowe odcinki. Taka budowa utworu nazywa się ewolucyjną.

Budowa ewolucyjna utworu przypomina literacką prozę.

Budowa ewolucyjna

Budowa ewolucyjna utworu przypomina łańcuszek złożony z motywów.

Budowa ewolucyjna utworu przypomina łańcuszek złożony z fraz.

*Posłuchajmy utworu o budowie ewolucyjnej: Jan Sebastian Bach Preludium C-dur z I tomu zbioru Das wohltemperierte Klavier (czyt. das woltemperirte klawir), czyli Dobrze nastrojony instrument klawiszowy.

*Zapamiętajmy! Najmniejszą cząstką utworu muzycznego jest motyw. Kilka motywów może tworzyć frazę. W dziełach o budowie okresowej frazy łączą się w zdania muzyczne, te zaś parami tworzą muzyczny okres. W utworach o budowie ewolucyjnej muzyka nie dzieli się na okresy, lecz rozwija się swobodnie.


linia niebieska powrót do spisu treści

O różnych rodzajach utworów muzycznych

Forma pieśni

Forma pieśni to typ budowy utworu bardzo często spotykany w piosenkach i pieśniach (stąd jej nazwa). W formie pieśni skomponowanych jest też dużo utworów nie przeznaczonych do śpiewania - tańców i innych utworów instrumentalnych.

Forma pieśni może być:

Jednoczęściowa forma pieśni

Jest to najprostszy typ konstrukcji. Utwór składa się tylko z dwóch zdań muzycznych (poprzednika i następnika) połączonych w jeden okres muzyczny. Taką budowę często mają piosenki oraz pieśni ludowe i religijne. Piosenka może być powtarzana wielokrotnie z różnym tekstem.

Jednoczęściowa forma pieśni: zdanie muzyczne + zdanie muzyczne = okres muzyczny

Przykład jednoczęściowej formy - kolęda Gdy śliczna Panna

Przykład nutowy

      2#d/
  `\l"4ef77 hjih87 `zdanie
"4ef77 hjih87 `zdanie
"ihigr fhgf54 `zdanie
"ihigt idji87 `zdanie2k

<;Gdy śliczna Panna Syna kołysała,
z wielkim weselem tak Jemu śpiewała:
lililililaj, moje Dzieciąteczko,
lililililaj, śliczne Paniąteczko.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Dwuczęściowa forma pieśni

Dwuczęściowa forma pieśni złożona jest z dwóch okresów muzycznych, a więc najczęściej czterech zdań muzycznych. Również i tę konstrukcję często spotyka się w piosenkach. Pierwsza część zwie się kanto, a druga refren.

Mogą one powtarzać się wielokrotnie, tworząc zwrotki. Przy kolejnych zwrotkach kanto otrzymuje nowy tekst, w refrenie zaś słowa się powtarzają.

Dwuczęściowa forma pieśni

A     B
A - kanto, B - refren

A   B   B
A - kanto, B - refren, B - refren powtórzony

Przykładem dwuczęściowej formy pieśni zwrotkowej jest polski Hymn Narodowy.

Przykład nutowy

      2#c/
  `\l.`kanto"i.]44 d.ź$ecdjci
h.[$4.j w9v `zdanie muzyczne`
"i.]44 d.ź$ecdjci h.[$4."f
87v2k. `zdanie muzyczne`
  `refren 2="88.j jcis j.]wje
5n `zdanie muzyczne`
"id7.f fceo ddw.f 87v2; `zdanie
muzyczne`2k

<;Jeszcze Polska nie zginęła,
kiedy my żyjemy,
co nam obca przemoc wzięła,
szablą odbierzemy.
Marsz, marsz, Dąbrowski,
z ziemi włoskiej do Polski!
Za twoim przewodem
złączym się z narodem.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3


Trzyczęściowa forma pieśni

Trzyczęściowa forma pieśni to trzy okresy muzyczne. Muzyka pierwszego i trzeciego okresu jest z reguły taka sama lub bardzo podobna. Okres środkowy natomiast kontrastuje muzycznie ze skrajnymi.

Trzyczęściowa forma pieśni
A       B       A
A       B      A1

W formie pieśni trzyczęściowej skomponowanych jest wiele tańców i utworów instrumentalnych.

*Zagrajmy utwór skomponowany w formie pieśni: Robert Schumann (czyt. szuman) Marzenie. Zaobserwujmy budowę okresową utworu.

Wielka forma pieśni

Dłuższe i bardziej skomplikowane utwory często mają budowę wielkiej formy pieśni. Wielka forma pieśni różni się od małej tym, że każda jej część jest już sama w sobie formą pieśni. Na przykład wielka trzyczęściowa forma pieśni może być zbudowana w następujący sposób:

Trzyczęściowa wielka forma pieśni

Część I jest trzyczęściową formą pieśni A B A
Część II jest dwuczęściową formą pieśni
Część III jest trzyczęściową formą pieśni A B A
W obrębie dużej formy też jest A B A

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... W dziełach muzycznych rzadko można spotkać utwory o idealnej budowie opisanej przez teoretyków. Kompozytorzy traktują wszelkie reguły indywidualnie. Często burzą ustalone schematy, tworząc indywidualne, nowe reguły muzyczne. Dlatego właśnie na przestrzeni wieków muzyka tak bardzo się zmieniała. Powstawały nowe formy muzyczne, a poprzednie wychodziły z użycia.

*Zapamiętajmy! Forma pieśni to najprostszy typ budowy utworu muzycznego. W formie pieśni skomponowanych jest wiele piosenek, pieśni, tańców i innych utworów instrumentalnych.

Wielka forma pieśni złożona jest z dwóch lub trzech części, z których każda może stanowić małą formę pieśni.


linia czerwona powrót do spisu treści

Piosenki, pieśni i arie

Piosenki ludowe

Piosenki ludowe powstawały spontanicznie przy pracy, zabawie, z okazji świąt i uroczystości. Ich teksty opowiadają o życiu codziennym, uczuciach i obrzędach prostych ludzi. Były przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie.

Polska może poszczycić się bardzo wielką liczbą różnorodnych melodii i tańców ludowych. W muzyce ludowej każdego z regionów Polski spotkać można specyficzne cechy melodii, rytmu i harmonii, a także odmienne kroki taneczne.

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... do największych miłośników i kolekcjonerów muzyki ludowej należał Oskar Kolberg (1814-1890). Wędrując po różnych regionach Polski, zbierał i zapisywał melodie i tańce ludowe. Jego zbiory zostały wydane w 68 tomach!

Pod względem ludowej kultury muzycznej można wyróżnić w Polsce większe i mniejsze regiony, na przykład:

Piosenki ludowe z większości regionów są jednogłosowe. Mają metrum parzyste lub trójdzielne, często taneczny charakter. Najstarsze zachowane piosenki ludowe oparte są na skali pięciostopniowej, czyli pentatonice.

Dwa rodzaje pentatoniki:

Przykład nutowy

`\l"yz%[ź2k.
"yz&[ź2k

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Oj, chmielu, chmielu

Przykład nutowy

        #c(
  `\l.`kanto=`$a="h$de f$(5
yyih $(9x h$de f$(5 yyih
$(9x2k.
  `refren=`$b=.2=$($d"hi ź$zd"h
źy"h$(i ź$zd"h ź$zd$("h
$(9x2;2k
<;Oj, chmielu, chmielu, ty ładne ziele,
nie było bez cie żadne wesele.
Oj, chmielu, ty nieboże,
niech ci Pan Bóg dospomoże,
chmielu nieboże.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Prastara pieśń weselna Oj chmielu, chmielu oparta na pentatonice bezpółtonowej jest dwuczęściową formą pieśni.

Spotyka się też pieśni oparte na skalach siedmiostopniowych, ale są one odmienne od znanej nam na co dzień skali durowej czy molowej. Piosenki ludowe mają z reguły budowę okresową - jedno- lub dwuczęściową formę pieśni.

Na tle innych regionów Polski dużą odrębność wykazuje muzyka Podhala. Jedynie tu spotyka się pieśni wielogłosowe. Melodie podhalańskie oparte są na charakterystycznej skali góralskiej:

Skala góralska

Przykład nutowy

`\l"%[ź]yz2ż%2k

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Skala góralska. Zwróćcie uwagę na różnice pomiędzy skalą góralską rozpoczynającą się od dźwięku F, a tonacją F-dur.

Piosenka z Podhala Ej, nie smuć się dziewcyno

Przykład nutowy

      #b/
  `\l$6e0d j0de0d 6e0d j0i080
q2l2k.
2="8.h j0de0d 6"jd j0i080
q2l2;2k

<;Ej, nie smuć sie dziewcyno,
ej, kie jo sie nie smuce,
cały świat obejde,
ej, ku tobie sie wróce.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

*Zapamiętajmy! Piosenki i tańce ludowe, podobnie jak język, sztuka ludowa, obrzędy i tradycje należą do skarbów kultury każdego narodu.
Muzyka ludowa każdego z regionów Polski posiada swoje oryginalne cechy. Najbardziej odrębna jest muzyka Podhala.

*Zaśpiewajmy polskie piosenki ludowe.

Pieśni artystyczne

Pieśni artystyczne komponowane są na jeden lub kilka głosów solowych albo na chór. Mogą być wykonywane bez instrumentów, czyli a cappella (czyt. a kappella), najczęściej jednak towarzyszy im akompaniament różnych instrumentów, na przykład: fortepianu, akordeonu, gitary, a nawet orkiestry.

Teksty pieśni, pisane nieraz przez wybitnych poetów, opowiadają o uczuciach, ważnych wydarzeniach, sławią piękno przyrody, wielbią Boga.

Kompozytorzy starają się w pieśniach podkreślić treść i nastrój wierszy. Melodia zwykle jest kantylenowa, a akcenty muzyczne w śpiewie zgadzają się z akcentami wiersza. Kiedy tekst mówi o uczuciu niepokoju, gniewu czy grozy, w melodii znajdziemy wielkie interwały, kontrasty dynamiczne, punktowane rytmy. Gdy z wiersza wynika nastrój pogody, radości - melodia często jest skoczna i taneczna.

Akompaniament czasem tylko dyskretnie towarzyszy śpiewakom, pomagając im wykonywać swą partię czysto i rytmicznie. Kiedy indziej znów właśnie partia instrumentalna tworzy nastrój utworu, stając się w stosunku do śpiewu całkowicie równorzędną.

Pieśni artystyczne zazwyczaj są zbudowane w dwuczęściowej formie pieśni. Mogą się składać z kilku jednakowych zwrotek albo też mieć budowę bardziej swobodną, dostosowaną do tekstu. Nazywa się to budowa przekomponowana.

*Posłuchajmy pieśni zwrotkowej: Fryderyk Chopin pieśń Życzenie. Zwróćcie uwagę na śpiew skowronka w akompaniamencie fortepianu.

*Posłuchajmy pieśni przekomponowanej: Franciszek Schubert (czyt. szubert) Król elfów.

Arie

Aria to bardziej rozbudowana pieśń, z towarzyszeniem zespołu instrumentalnego. Z reguły jest częścią większego dzieła wokalno-instrumentalnego, jak opera czy oratorium (o formach tych będzie mowa później). Tematem arii bardzo często są wielkie uczucia: miłość, nienawiść, gniew, patriotyzm.

Kompozytorzy w ariach dbają nie tylko o oddanie charakteru tekstu. Biorą pod uwagę także możliwość wykazania się przez śpiewaka pięknym głosem i techniką wokalną.

Typową dla arii jest trzyczęściowa, wielka forma pieśni: A B A1.

Często przy powtórzeniu pierwszej części arii do melodii dodawane są popisowe wysokie dźwięki, ozdobniki i figuracje.

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... W czasach dawnych kompozytorzy zapisywali jedynie podstawową melodię arii, a śpiewacy sami dodawali do niej tryle, ozdobniki, wysokie nuty i całe improwizowane fragmenty. Nadmierne popisywanie się głosem przez niektórych śpiewaków powodowało, że tekst arii stawał się mało zrozumiały dla słuchacza.

Arię zazwyczaj poprzedza recytatyw. Przekazuje on treść nawiązującą do arii. Melodia jest w nim deklamacyjna, a rytm swobodny, dostosowany do tekstu. Akompaniament recytatywu jest dyskretny. Często ogranicza się do krótkich akordów podtrzymujących śpiewaka w tonacji.

*Posłuchajmy arii: Stanisław Moniuszko - recytatyw i aria Flanny z opery Straszny dwór.

*Zapamiętajmy! W pieśniach kompozytorzy starają się oddać muzycznie treść i nastrój tekstu.
Arie opowiadają najczęściej o uczuciach. Oprócz przekazania treści wykonawca może tu popisać się swym pięknym śpiewem.


linia czerwona powrót do spisu treści

Tańce

W muzyce tanecznej szczególnie ważnymi czynnikami są:

Utwory taneczne mogą być szybkie lub wolne, skoczne lub majestatyczne. Zawsze jednak zawierają jakieś charakterystyczne, powtarzające się układy rytmiczne.

Tańce mają zwykle regularną, okresową budowę, układającą się w dwu- lub trzyczęściową formę pieśni.

Niektóre dzieła oparte na rytmach tanecznych są rozbudowane i skomplikowane. Utworów tych nie tańczy się, lecz tylko słucha. Są to tańce stylizowane.


linia brązowa powrót do spisu treści

Polskie tańce narodowe

W różnych regionach Polski tańczono najrozmaitsze tańce ludowe. Z czasem niektóre z nich osiągnęły popularność w całym kraju - nie tylko na wsi, ale także w miastach, dworach i pałacach. Tworzyli je zawodowi kompozytorzy. Tańce te zyskały wyższy poziom artystyczny, a ze względu na ich popularność nazwano je polskimi tańcami narodowymi. Należą do nich:
- polonez,
- kujawiak,
- krakowiak,
- mazur,
- oberek.

Polonez

Polonez jest uroczystym tańcem, wykonywanym bez skocznych figur i obrotów. Kiedyś mówiono o nim chodzony, później utrwaliła się nazwa związana z krajem jego pochodzenia - z Polską. Tańczono go w całej Europie. Stylizowane polonezy tworzyło wielu wybitnych kompozytorów, między innymi Jan Sebastian Bach i Ludwik van Beethoven. Najsławniejsze jednak są polonezy Fryderyka Chopina.

Poloneza tańczy się w spokojnym tempie, w takcie 3/4. Ma on charakterystyczny układ rytmiczny:

Przykład nutowy

#c/ dyydddd dyydddd
`zakończenie`okresu yyyy4dx2k.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Zbudowany jest najczęściej w małej lub wielkiej trzyczęściowej formie pieśni.

*Posłuchajmy stylizowanego poloneza: Fryderyk Chopin Polonez A-dur.

Krakowiak

Krakowiak pochodzi z Małopolski. Jest to jedyny z polskich tańców narodowych o parzystym metrum. Cechuje go żywe tempo i synkopowany rytm:

Przykład nutowy

  #b/ d$(4d dd4
dd4 d$(4d2k.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Podstawowym krokiem tanecznym jest ruch przypominający cwałowanie konia.

Najprostsze krakowiaki zbudowane są według dwu- lub trzyczęściowej formy pieśni. Tańce stylizowane mogą mieć konstrukcję bardziej skomplikowaną.

*Posłuchajmy krakowiaka: Ludomir Różycki Krakowiak z baletu Pan Twardowski.

Mazur

Mazur to taniec pochodzący z Mazowsza. Podobnie jak polonez zyskał wielką popularność i w swoim czasie był tańczony na balach i zabawach dworskich, także poza granicami Polski.

Jest to taniec bardzo żywiołowy, o skomplikowanym podstawowym kroku i wielu figurach, z licznymi przytupami. Utrzymany jest w takcie 3/4. Charakterystyczne dla mazura są rytmy punktowane i akcentowane słabe części taktu:

Przykład nutowy

  #c/ d.y44 4n d.ydddd 4n2k

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Typową budową jest trzyczęściowa forma pieśni.

Spośród wielu stylizowanych mazurów do najpiękniejszych należą mazury Stanisława Moniuszki pochodzące z oper Halka i Straszny dwór.

*Posłuchajmy mazura: Stanisław Moniuszko Mazur z opery Halka.

Kujawiak

Kujawiak jest tańcem spokojnym, powolnym, o metrum trójdzielnym i smętnej melodii. Zwykle komponowany jest w tonacjach molowych. Pochodzi z Kujaw. Tańczy się go parami, często na zmianę z szybkim oberkiem.

Oberek (obertas)

Oberek to bardzo szybki taniec wirowy w takcie 3/4 lub 3/8. Wywodzi się z Mazowsza. Rytm oberka jest zbliżony do rytmu mazura, lecz tempo znacznie szybsze. Figuracyjna melodia odpowiada charakterem obrotom wykonywanym przez tancerzy.

Mazurek

Mazurek jest tańcem stylizowanym, łączącym rytmy mazura, kujawiaka i oberka. Ma zwykle formę trzyczęściową. Części skrajne kontrastują tempem i charakterem z częścią środkową.

Najczęściej spotykana budowa mazurków:

1. Kujawiak Oberek Kujawiak
Wielka forma pieśni A B A,
Części skrajne w rytmie kujawiaka, część środkowa w rytmie oberka.
Części mogą mieć dwu- lub trzyczęściową małą formę pieśni.

2. Mazur Kujawiak Mazur
Wielka forma pieśni A B A,
Części skrajne w rytmie mazura, część środkowa w rytmie kujawiaka.

Mazurki tworzyło wielu kompozytorów, nikt z nich jednak nie dorównał Fryderykowi Chopinowi. W swoich mazurkach nawiązywał on nie tylko do rytmów tanecznych mazura, kujawiaka i oberka, ale oddawał także oryginalność i piękno ich melodii i harmonii. To właśnie dzięki mazurkom Chopina polskie tańce ludowe stały się znane na całym świecie.

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... Mazurki Chopina wydają się z pozoru proste i łatwe do zagrania, naprawdę jednak ich właściwe wykonanie jest bardzo trudne. W interpretacji trzeba nie tylko zagrać prawidłowo nuty, lecz oddać trudny do uchwycenia charakter polskich tańców ludowych. Wymaga to osłuchania się z polską muzyką ludową. Chcąc pięknie zagrać mazurka, trzeba nauczyć się odpowiedniego frazowania, specjalnego akcentowania, drobnych, niemal niezauważalnych i niemożliwych do zapisania w nutach, odchyleń od tempa. Wszystko to decyduje, czy interpretowany utwór "żyje", czy jest tylko mechanicznym odegraniem zapisu nutowego.

*Posłuchajmy mazurka: Fryderyk Chopin Mazurek a-moll op. 68 nr 2.

*Zapamiętajmy! Do polskich tańców narodowych należą: polonez, krakowiak, mazur i kujawiak. Mazurek jest tańcem stylizowanym opartym na rytmach kujawiaka, mazura i oberka. Najpiękniejsze mazurki skomponował Fryderyk Chopin.


linia brązowa powrót do spisu treści

Tańce innych narodów

Marsz

Jest to taniec pochodzący z Niemiec, komponowany w metrum parzystym. Charakterystyczne dla marsza są punktowane lub triolowe rytmy:

Przykład nutowy

  #d/ d.y $(4d.y$(4d.y
$(4$(4$(42k.
  #d/ $(dyydd$(dd$(dd
$(dyydd$(dd$(42k.
  #d/ 4;ddd4;ddd 444v2k.
Marsz żałobny:
  #d/ 4d.;nnn4d.;nnn 42k.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

*Posłuchajmy marsza: Sergiusz Prokofiew Marsz z opery Miłość do trzech pomarańczy. Zwróćcie uwagę na żartobliwy charakter utworu.

Marsze towarzyszą paradom wojskowym oraz różnym podniosłym uroczystościom, jak pogrzeb czy ślub. W zależności od charakteru mogą mieć tempo żywe lub dostojne. Mają zwykle formę pieśni zwrotkowej lub trzyczęściowej A B A1.

Wśród marszy stylizowanych najbardziej znany jest Marsz żałobny Fryderyka Chopina i Marsz weselny Feliksa Mendelssohna.

Walc

Walc pochodzi prawdopodobnie od austriackiego tańca ludowego - lendlera. Istnieje wiele odmian tego tańca bardzo zróżnicowanych pod względem tempa, na przykład szybki walc wiedeński, wolny walc angielski. Metrum jest jednak zawsze trójdzielne i podstawowy rytm ten sam, z akcentem na mocnej części taktu:

Przykład nutowy

  #c/ 444 n4 n4 42k.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

*Posłuchajmy stylizowanego walca: Hektor Berlioz Walc z Symfonii fantastycznej.

Walce mogą być pojedynczymi kompozycjami zbudowanymi w formie pieśni. Często tworzą wiązanki złożone z kilku tańców o wolniejszych i szybszych tempach. Tańczone są parami, charakterystyczne w obrotach.

Walc stał się bardzo popularnym tańcem zarówno towarzyskim, jak i stylizowanym. Mistrzami w komponowaniu walców użytkowych była wiedeńska rodzina Straussów (czyt. sztrausów). Walce stylizowane, grywane w salonach i na koncertach komponował między innymi Fryderyk Chopin.

Polka

Polka jest narodowym tańcem czeskim, ale jej rytmy spotyka się także w polskiej muzyce ludowej. Jako taniec towarzyski osiągnęła popularność w całej Europie.

Tańczona jest w szybkim tempie, parami w półobrotach, w takcie 2/4. Charakterystyczne dla polki są rytmy:

Przykład nutowy

  #b/ ddd.y dddx2k.
  #b/ yydyyd dddx2k.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Polki (obok walców) komponował wiedeńczyk Jan Strauss, a także kompozytor czeski Bedrich (czyt. bedrszich) Smetana.

*CIEKAWE, ŻE... nazwa polki nie pochodzi od Polski ani od Polki, lecz od "pulki", czyli charakterystycznego dla tego tańca półkroku.

*Posłuchajmy polki: Bedrich Smetana Polka z opery Sprzedana narzeczona.


linia brązowa powrót do spisu treści

Dawne tańce

Dawne tańce mają prawie zawsze ludowe pochodzenie, ale już kilkaset lat temu dostały się na dwory i do pałaców Europy. Największą popularność zyskały tańce dworskie pochodzenia francuskiego. Znane są również tańce hiszpańskie, włoskie, angielskie i niemieckie. Od kilku wieków w salonach Europy tańczony był też polonez.

Kompozytorzy chętnie stylizowali tańce dworskie. Grając na instrumentach, spotyka się wiele utworów opartych na rytmach menueta, gawota czy też innych dawnych tańców. Mają one w większości budowę okresową, nierzadko trzyczęściową formę pieśni.

*Zagrajmy na instrumentach dawne tańce. Zwróćcie uwagę na tempo, metrum i charakter taneczny utworów.

Menuet

Menuet to starofrancuski taniec ludowy tańczony we francuskich salonach już w XVII wieku, a później popularny na dworach całej Europy. Jest chyba najczęściej spotykanym tańcem stylizowanym w muzyce europejskiej. W wieku XVIII stanowił jedną z części symfonii i sonaty (będzie o tym mowa później).

Menuety komponowane są w metrum trójdzielnym z charakterystycznymi rytmami:

Przykład nutowy

  #c/ n4 4n2k.
  #c/ n4 n42k.
  #c/ 4n n42k.

Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

Tempo niektórych menuetów jest szybsze, innych spokojniejsze, ale zawsze należy do umiarkowanych. Mają budowę okresową, najczęściej jest to dwuczęściowa forma pieśni z powtórkami:
A A B B
albo też trzyczęściowa forma pieśni typu:
A B A.

Część środkowa była niegdyś wykonywana przez trzy instrumenty i dlatego do dziś nazywa się Trio.

*Posłuchajmy menueta: Wolfgang Amadeusz Mozart Menuet z Małej muzyki nocnej (Eine kleine Nachtmusik - czyt. aine klaine nachtmuzik) KV 525.

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... utwory Mozarta zostały skatalogowane przez muzykologa Ludwika Koechla (czyt. kechla). Oznaczenie KV 525 oznacza, że utwór ma 525 numer w jego katalogu.


Dawne tańce dworskie pochodzenia francuskiego
Taniec Takt Tempo Opis
Menuet 3/4 umiarkowane Taniec ludowy, przekształcony w dworski już w XVII wieku. Często stylizowany przez kompozytorów aż do wieku XX. Typowy rytm:
Przykład nutowy
  #c/ n4 4n n4 n42k.
Galiarda 3/2 szybkie Taniec dworski z początku XVI wieku. Tworzył parę z pawaną. Typowy rytm:
Przykład nutowy
  #c; n n.4n nnn y2k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3
Gawot |c umiarkowane Rozpowszechnił się w XVI wieku. Charakterystyczny przedtakt półtaktowy. Typowy rytm:
Przykład nutowy
  |c 44 n44 n2k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3
Musette
(czyt. mizet)
C umiarkowane Popularny już w XVII wieku. Charakterystyczne długie dźwięki naśladujące ludowy instrument "musette", podobny do dud. Komponowany w tonacjach molowych. Często stanowi środkową część gawota.
Courante
(czyt. kurant)
3/2, 4/4, 3/4 szybkie Znany od XVI wieku, rozpowszechnił się w wieku XVII. Skoczny w charakterze. Typowy rytm:
Przykład nutowy
  #c/ 4 n4 4.d4 n. n2k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3
Rigaudon
(czyt. rigodą)
|c szybkie Taniec z XVII wieku, pochodzi z Prowansji. Szybszy od gawota.
Bourr'ee
(czyt. bure)
|c szybkie Taniec z XVII wieku. Charakterystyczny przedtakt. Szybszy od gawota. Typowy rytm:
Przykład nutowy
  |c dd 4dd442k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

*Posłuchajmy gawota: Sergiusz Prokofiew Gawot z Symfonii klasycznej. Zwróćcie uwagę na charakterystyczny rytm i żartobliwą stylizację utworu.


Dawne tańce dworskie pochodzenia angielskiego
Taniec Takt Tempo Opis
Gigue
(czyt. żig)
3/8, 6/8, 9/8, 12/8 bardzo szybkie Taniec popularny w XVII i XVIII wieku. Charakterystyczny jest rytm trójkowy lub punktowany. Typowy rytm:
Przykład nutowy
#f( d dddddd ddd42k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3
Hornpipe
(czyt. hornpajp)
|c szybkie Taniec pochodzenia ludowego, tańczony na dworach od XVII wieku. Charakterystyczne długie dźwięki przypominające głos dud.
Ecossaise
(czyt. ekosez)
2/4 lub 3/4 umiarkowane Na dworach Anglii i Francji pojawił się w XVIII wieku. Popularny w Europie w XIX wieku. Charakterystyczne rytmy punktowane.


Dawne tańce dworskie pochodzenia hiszpańskiego
Taniec Takt Tempo Opis
Pawana |c lub 4/4 bardzo wolne Taniec dworski z początków XVI wieku. Tworzył parę z galiardą. Typowy rytm:
Przykład nutowy
#d/ 44 4.d44 442k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3
Sarabanda 3/2 lub 3/4 powolne, dostojne Popularna w XVI i XVII wieku. Melodia często z ornamentami. Typowy rytm:
Przykład nutowy
#c; nn.4 nn2k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3
Chaconne
(czyt. szakon)
3/2 lub 3/4 powolne Forma wariacyjna oparta na powtarzanej frazie w głosie basowym. Typowy rytm:
Przykład nutowy
#c/ 44.d 4n2k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

*Posłuchajmy pawany: Maurycy Ravel (czyt. rawel) Pawana dla zmarłej infantki. Wsłuchajcie się w uroczysty i smutny nastrój utworu.


Dawne tańce dworskie pochodzenia niemieckiego
Taniec Takt Tempo Opis
Allemande
(czyt. almand)
4/4 umiarkowane Znany już w XVI wieku, popularny w XVII wieku. Charakterystyczny ruch szesnastkowy w melodii. Typowy rytm:
Przykład nutowy
#d/ y 4'cyyyy442k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3


Dawne tańce dworskie pochodzenia polskiego
Taniec Takt Tempo Opis
Polonez 3/4 umiarkowane Polonez dworski znany od XVII wieku w Europie nie jest tak majestatyczny jak polonez tworzony w Polsce. Jego tempo jest też nieco szybsze. Typowy rytm:
Przykład nutowy
   #c/ dyydddd2k.


Dawne tańce dworskie pochodzenia włoskiego
Taniec Takt Tempo Opis
Siciliana
(czyt. sicziliana)
6/8, 12/8 wolne Taniec z Sycylii, rozpowszechniony w XVII i XVIII wieku. Charakterystyczny punktowany rytm. Typowy rytm:
Przykład nutowy
#f( d.ydd.yd 4.4.2k.
Zobacz plik graficzny PDF
Zobacz w edytorze BME lub BMR
Posłuchaj pliku MP3

*Posłuchajmy siciliany: Arcangelo Corelli (czyt. arkandżelo korelli) Pastorale z Concerto grosso "Na Boże Narodzenie".


linia czerwona powrót do spisu treści

Suita

Tańce dla celów użytkowych łączono w "wiązanki", zwane suitami. Najdawniejsze zestawy to pary tańców kontrastujących z sobą: wolny - szybki.

W wieku XVI, czyli epoce renesansu, tworzono pary tańców: chodzony - goniony (w Polsce) i pawana - galiarda (we Włoszech).

*Posłuchajmy tańców renesansowych z Tabulatury Jana z Lublina: Taniec króla, Taniec chłopski.

Suita barokowa

W wieku XVII ustalił się podstawowy układ suity. Były to cztery tańce kontrastujące z sobą rytmem, tempem i metrum:

Do suity dodawano też czasem inne tańce, jak: Menuet, Gawot, a także fragmenty nietaneczne:

Tempo tańców było układane na zmianę:

Podobnie zmienny był układ metrum:

Wszystkie części suity były zazwyczaj w tej samej tonacji, tylko w kilku przypadkach pojawiła się tonacja równoległa.

*Posłuchajmy suity barokowej: Jan Sebastian Bach Suity francuskie.

Suita baletowa

W późniejszych czasach zaniechano komponowania suit złożonych z dawnych dworskich tańców. Zestawiano natomiast tańce z widowisk baletowych albo też fragmenty muzyczne pochodzące z oper lub z muzyki teatralnej.

*Posłuchajmy suity: Piotr Czajkowski Suita z baletu "Jezioro Łabędzie", Edward Grieg (czyt. grig) Suita z muzyki do dramatu Peer Gynt.

*Zapamiętajmy! Suita to wiązanka tańców. W skład suity mogą również wchodzić fragmenty nietaneczne. W wieku XVII suita składała się z czterech kontrastujących z sobą dworskich tańców. Później tworzono suity baletowe i suity zestawione z fragmentów większych utworów.


linia czerwona powrót do spisu treści

Rondo

Rondo było kiedyś piosenką i tańcem. W dawnej Francji śpiewał je na przemian solista i chór. Chór powtarzał stale jedną i tę samą melodię, solista natomiast dodawał ciągle nowe odcinki. Układ ten dał początek formie ronda.

Forma ronda to jakby przedłużona forma pieśni, o wielokrotnie powtarzanym ogniwie A zwanym refrenem. Pomiędzy kolejne powtórzenia refrenu wstawione są różne odcinki B, C, D, zwane kupletami. Refren ma z reguły charakter taneczny i pogodny, co przypomina o pochodzeniu ronda.
REFREN = A
KUPLET = B, C, D

Forma ronda: A B A C A D A

*Zagrajmy rondo - zaobserwujmy, ile razy powtarza się refren.

*Posłuchajmy ronda: Ludwik van Beethoven Koncert skrzypcowy, część III.

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... nazwa rondo oznacza w języku francuskim "okrągły".


linia czerwona powrót do spisu treści

Wariacje

Początkiem formy wariacji było wielokrotne powtarzanie tego samego odcinka muzycznego w muzyce tanecznej. Dla urozmaicenia przy kolejnych powtórkach zmieniano nieco kształt melodii, dodawano ozdobniki, modyfikowano akordy, wprowadzano nowe rytmy.

W wariacjach klasycznych można wyodrębnić:

Temat to zwykle zdanie lub okres muzyczny. Powinien być łatwy do zapamiętania. Temat do wariacji kompozytor tworzy sam lub bierze z innego utworu.

W kolejnych wariacjach wprowadzane są różne zmiany, na przykład:

Forma wariacji

Temat, Wariacja I, Wariacja II, Wariacja III, Wariacja IV, Wariacja V, Wariacja VI, Wariacja końcowa

*Posłuchajmy: Ludwik van Beethoven Wariacje na temat "Nel cor pi'u non mi sento".

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... nazwa "wariacje" nie pochodzi od wariatów, lecz od łacińskiego słowa "varius", czyli różny.

*Zapamiętajmy! Wariacje to utwór złożony z wielu ogniw, w których temat muzyczny ulega kolejnym przekształceniom. Zmiany mogą dotyczyć np.: melodii, rytmu, tonacji, akompaniamentu, faktury.


linia czerwona powrót do spisu treści

Sonata

Sonata barokowa

W okresie baroku sonaty były utworami kilkuczęściowymi. Ich części kontrastowały z sobą pod względem tempa, rytmu i faktury.

Komponowano dwa rodzaje sonat:

Przykład budowy sonaty barokowej

Sonata świecka - podobnie jak suita złożona z części tanecznych:
I. Allemande,    II. Courante,    III. Sarabanda,    IV. Gigue

Sonata kościelna - złożona z części kontrastujących tempem i metrum:
Grave,    Allegro,    Adagio,    Vivo.

Sonaty barokowe przeznaczone były najczęściej na instrumenty solowe: skrzypce, obój, flet. Towarzyszył im instrument basowy: wiolonczela lub fagot, a także klawesyn lub organy. Taki "grupowy" akompaniament nazywał się z języka włoskiego basso continuo (czyt. basso kont'inuo).

*Zagrajmy sonatę barokową: Arcangelo Corelli Sonaty skrzypcowe. Zwróćmy uwagę na tempo, metrum i charakter poszczególnych części.

Allegro sonatowe

Nazwa allegro sonatowe oznacza typ budowy utworu wykształcony w wieku XVIII. Jest to konstrukcja (forma) bardzo często stosowana w muzyce instrumentalnej.

*Zapamiętajmy! Określenie "allegro sonatowe" oznacza rodzaj konstrukcji, czyli formę utworu muzycznego. Nie należy mylić allegra sonatowego z sonatą ani z oznaczeniem tempa.

Allegro sonatowe tworzą trzy główne segmenty:

Ważną cechą allegra sonatowego są dwa tematy muzyczne. Tematy te kontrastują z sobą charakterem. Jeden jest zwykle bardziej dynamiczny, drugi zaś liryczny.

W ekspozycji słyszymy najpierw temat pierwszy w tonacji zasadniczej. Temat drugi skomponowany jest w tonacji dominanty (na przykład C-dur - G-dur) lub tonacji równoległej (na przykład C-dur - a-moll). Do nowej tonacji tematu drugiego wprowadza muzyczny łącznik.

W przetworzeniu kompozytor wykorzystuje oba tematy lub ich fragmenty. Miesza je z sobą, przetwarza rytmicznie i melodycznie. W przetworzeniu tonacja utworu może się zmieniać. Duże znaczenie ma harmonika.

W repryzie wraca tonacja zasadnicza utworu. Znów występują oba tematy, tym razem w tej samej tonacji bez łącznika. Repryza jest więc nieco zmienionym powtórzeniem ekspozycji.

Utwór wieńczy Coda (czyt. koda), czyli zakończenie (w języku włoskim "coda" znaczy ogon).

Allegro sonatowe

Wstęp, Ekspozycja (Temat 1, Temat 2), Przetworzenie, Repryza (Temat 1, Temat 2), Coda

*Posłuchajmy utworu zbudowanego w formie allegra sonatowego: Franciszek Schubert (czyt. szubert) VIII Symfonia "Niedokończona", część I.

Klasyczne sonaty i sonatiny

W epoce klasycznej, czyli mniej więcej w czasach Józefa Haydna, sonata stała się najpopularniejszym utworem instrumentalnym. Składała się z trzech lub czterech części.

Część I to allegro sonatowe. Jest najważniejszą i często najdłuższą częścią sonaty. Utrzymana w dość szybkim tempie, czasem poprzedza ją wstęp.

Część II ma wolne tempo, spokojny, liryczny charakter i kontrastuje z częścią I. Zbudowana jest zwykle w formie pieśni albo też stanowi temat z wariacjami. Skomponowana jest w pokrewnej tonacji, na przykład subdominanty lub tonacji jednoimiennej.

Część III to stylizowany menuet, w formie pieśni ABA. Zazwyczaj w tonacji zasadniczej.

Część IV jest szybka, często skoczna, w formie ronda, wariacji albo znów allegra sonatowego. Również występuje w tonacji zasadniczej.

Sonatiny to po prostu małe sonaty. Złożone są zwykle z trzech części, mają prostą budowę i są łatwiejsze do wykonania.

Podobną budowę do sonat mają także:

*Zagrajmy sonatinę fortepianową: Anton Diabelli, Muzio Clementi (czyt. mucjo klementi) Sonatiny. Zwróćmy uwagę na tempo, metrum i budowę formalną utworów.

Symfonia

Symfonia to sonata skomponowana na orkiestrę. Podobnie jak sonata instrumentalna składa się zwykle z czterech części.

Przykładowa budowa sonaty lub symfonii

Część I - Allegro sonatowe

Część II - Wariacje

Część III - Menuet (forma pieśni)

Część IV - Rondo.

*Posłuchajmy symfonii klasycznej: Wolfgang Amadeusz Mozart Symfonia g-moll KV 550.

*Zapamiętajmy! Sonaty klasyczne to trzy- lub czteroczęściowe, instrumentalne utwory muzyczne. Pierwsza część ma zwykle formę allegra sonatowego, druga jest powolna, trzecia ma charakter menueta lub scherza, czwarta - finałowa to rondo lub temat z wariacjami.
Symfonia to sonata na orkiestrę.


linia czerwona powrót do spisu treści

Koncert

Koncert to nie tylko impreza muzyczna, ale także często spotykany rodzaj utworu muzycznego. Nazwa pochodzi od słowa concertare (czyt. konczertare) - współzawodniczyć. Głównym zamysłem koncertu jest właśnie współzawodnictwo między wykonawcami.

Najczęściej spotykamy dwa rodzaje koncertów:

Concerto grosso

Concerto grosso, czyli koncert wielki, pochodzi z tych samych czasów co sonata barokowa. Jest to kilkuczęściowy utwór instrumentalny na zespół, który tworzą:

Jeśli gra jednocześnie grupa concertino i ripieni, mówimy, że grają tutti, czyli wszyscy.

*Posłuchajmy concerto grosso: Jerzy Fryderyk Haendel (czyt. hendel) Concerti grossi.

Concerto grosso

Concerto grosso to utwór, w którym mała grupa wykonawców (concertino) współzawodniczy z większym zespołem (ripieni).

Koncert solowy

Koncert solowy stał się popularny (obok concerto grosso i sonaty barokowej) już w czasach Haendla i Bacha. Instrument solowy: najczęściej skrzypce, obój, flet, trąbka, współzawodniczył w grze z zespołem złożonym zwykle z instrumentów smyczkowych i basso continuo, czyli instrumentu basowego i klawesynu lub organów.

Aby solista mógł popisać się swymi umiejętnościami w grze, kompozytorzy umieszczali w jego partii wiele wirtuozowskich figuracji, pasaży czy ozdobników. Do tradycji należały improwizowane odcinki, tak zwane kadencje.

Koncert solowy

Koncert solowy to utwór, w którym solista współzawodniczy z zespołem.

*Posłuchajmy koncertu solowego: Wolfgang Amadeusz Mozart - koncerty skrzypcowe.

*Zagrajmy koncert solowy: Antonio Vivaldi Koncert skrzypcowy a-moll. Zaobserwujmy skład instrumentów, tempo, metrum i charakter utworu.

W czasach Haydna i Mozarta koncert instrumentalny przybrał kształt podobny do sonaty. Składał się jednak nie z czterech, lecz z trzech części:

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... koncerty, sonaty i symfonie są komponowane nieprzerwanie aż do dziś. W ciągu wieków ich kształt uległ jednak znacznym zmianom. Wraz z upływem czasu kompozytorzy traktowali reguły swobodniej. Powstawały wielkie, trwające ponad godzinę symfonie, sonaty jedno- lub dwuczęściowe, modyfikowano też formę allegra sonatowego. Koncerty zachowały wprawdzie element popisu i współzawodnictwa, jednak pod względem budowy znacznie różnią się od klasycznych.

*Zapamiętajmy! W koncertach instrumentalnych ważną rolę odgrywa współzawodnictwo solisty (lub solistów) z zespołem. W partii solowej koncertów jest wiele elementów wirtuozowskich.
Koncerty klasyczne mają konstrukcję podobną do sonat, ale złożone są zwykle z trzech części.


linia czerwona powrót do spisu treści

Utwory polifoniczne

W muzyce polifonicznej mamy do czynienia z kilkoma głosami, z których każdy ma swoją własną melodię. Melodie wszystkich głosów muszą być dopasowane do siebie tak, aby nie tworzyły współbrzmień źle brzmiących. Zasady prowadzenia głosów w muzyce polifonicznej są więc bardzo skomplikowane.

Melodie w poszczególnych głosach mogą ze sobą kontrastować lub być podobne. Często spotyka się imitację, czyli pojawianie się takiej samej melodii kolejno w różnych głosach. Imitacja występuje w bardzo wielu utworach muzyki polifonicznej. Najczęściej spotykane rodzaje takich utworów to kanon, inwencja i fuga.

Kanon

Kanon to kilkugłosowy utwór, w którym jedna i ta sama melodia powtarza się kolejno we wszystkich głosach w ten sposób, że głosy zazębiają się z sobą. Melodia musi być tak skomponowana, aby powstające między głosami interwały nie były wadliwe.

*Zaśpiewajmy kanony.

Inwencja

Inwencje są to dwu- lub trzygłosowe krótkie utwory, najczęściej klawesynowe. W wielu z nich występuje imitacja głosów. Nie jest ona tak ścisła jak w kanonach - melodie mogą trochę różnić się od siebie, ukazywać się wyżej lub niżej od początkowego głosu. Imitacja może dotyczyć tylko krótkich fragmentów melodii.

*Zagrajmy inwencje: Jan Sebastian Bach Inwencje trzygłosowe.

Imitowana melodia stanowiąca temat muzyczny może przybrać jedną z ulubionych przez kompozytorów epoki baroku postaci:

Temat muzyczny może też ukazywać się w kilku głosach w taki sposób, że w jednym głosie jeszcze się nie skończył, a już pojawia się w następnym. Melodia ulega więc jakby ścieśnieniu. Taki sposób ukazania tematu nazywamy stretto.

Przekształcenia tematu w muzyce polifonicznej

Postać zasadnicza   Inwersja   Augmentacja   Diminucja   Ruch raka

Fuga

Fuga to najbardziej skomplikowana forma polifoniczna, podlegająca bardzo ścisłym regułom konstrukcyjnym. Jeden temat muzyczny w kilkugłosowym utworze przeprowadzany jest kolejno przez wszystkie głosy.

Fuga składa się zazwyczaj z trzech segmentów, zwanych przeprowadzeniami.

I PRZEPROWADZENIE:
     Temat muzyczny pojawia się najpierw solo w jednym głosie. Następnie występuje kolejno we wszystkich innych głosach, w tonacji zasadniczej lub tonacji dominanty. Pomiędzy kolejnymi przedstawieniami tematu w głosach słyszymy swobodne łączniki.

II PRZEPROWADZENIE:
     Temat znów wędruje przez głosy, ale w nieco swobodniejszy sposób. Może być w przekształconej postaci (inwersji, dyminucji, augmentacji) i w nowych, pokrewnych tonacjach.

III PRZEPROWADZENIE:
     Temat znów ukazany jest w tonacji zasadniczej i tonacji dominanty. Może przybrać postać inwersji, augmentacji, dyminucji. Pod koniec utworu często pojawia się stretto. Utwór kończy Coda.

Budowa fugi
I
przeprowadzenie
II
przeprowadzenie
III
przeprowadzenie
Coda
Głos I Temat Łącznik Inwersja Dyminucja
Głos II Temat Łącznik
Głos III Temat Łącznik Augmentacja

*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... łacińska nazwa "fuga" oznacza ucieczkę i odnosi się do "gonitwy" tematu przez wszystkie głosy.

Fuga, jako samodzielny utwór, jest często poprzedzona swobodnym w budowie preludium. Może też być częścią większego dzieła, na przykład toccaty, mszy. Stanowi wówczas zazwyczaj finał, kulminację większego utworu.

*Posłuchajmy fugi: Wolfgang Amadeusz Mozart Requiem (Msza żałobna) - fragment Kyrie eleison w formie fugi.

Toccata

Toccata (czyt. tokkata) to zazwyczaj utwór na instrument klawiszowy, który daje wykonawcy możliwość ukazania swojej techniki instrumentalnej.

W czasach Bacha fragmenty popisowe, niemal improwizacyjne przeplatane były odcinkami o ścisłej konstrukcji, na przykład fugami.

Późniejsze toccaty to utwory na różne instrumenty. Mają jednolity charakter wyrażony szybkim tempem, figuracyjną melodyką i wyrazistą, jakby perkusyjną artykulacją.

*Zapamiętajmy! Kanon, inwencja i fuga to utwory polifoniczne. Często spotykamy w nich imitację, czyli pojawianie się tej samej melodii w różnych głosach.
W fudze temat muzyczny ukazuje się najpierw solo, a później kolejno we wszystkich głosach w tonacji zasadniczej i tonacji dominanty.


linia czerwona powrót do spisu treści

Inne często spotykane rodzaje utworów muzycznych

Muzyka instrumentalna

Scherzo

Scherzo (czyt. skerco) był to początkowo krótki utwór o żartobliwym charakterze i szybkim tempie, w takcie 3/4 lub 3/8. W czasach Beethovena scherzo przybrało trzyczęściową formę pieśni typu ABA i weszło do symfonii w miejsce menueta. Późniejsi kompozytorzy tworzyli scherza dłuższe, wprawdzie nadal w szybkim tempie, ale o nastroju bardziej demonicznym, z kontrastującym, śpiewnym ogniwem środkowym. Wielką popularność osiągnęły cztery scherza Fryderyka Chopina.

*Posłuchajmy scherza: Ludwik van Beethoven Scherzo z III Symfonii Es-dur.

Nokturn

Nokturn to jakby pieśń bez słów o nocy, przeznaczona na instrument. Jej nastrój jest tajemniczy, czasem smutny, czasem burzliwy. Kompozytorem, który pierwszy komponował nokturny, był Irlandczyk John Field (czyt. dżon fild). Nokturny komponował także Fryderyk Chopin.

*Posłuchajmy nokturnu: Fryderyk Chopin Nokturny.

Preludium

Jest to kompozycja o swobodnej budowie. Bywa utworem samodzielnym albo wstępem do innego utworu, na przykład do fugi, suity, a nawet opery (zamiast uwertury).

W twórczości Chopina preludia są zbiorem utworów o różnym charakterze. Zostały napisane we wszystkich kolejnych tonacjach. Preludia tworzyli także inni kompozytorzy, jak Klaudiusz Debussy (czyt. debisi), Karol Szymanowski, Dymitr Szostakowicz.

*Posłuchajmy preludium: Fryderyk Chopin Preludia.

*Zagrajmy preludium: Jan Sebastian Bach Małe preludia. Zwróćmy uwagę na swobodną budowę utworów.

Etiuda

Etiudy komponuje się dla ćwiczenia biegłości na instrumencie. Zwykle mają wyeksponowany jakiś jeden problem techniczny, na przykład pasaże, akordy, skoki oktawy, tryle. Ich budowa jest swobodna.

Niektórzy kompozytorzy, jak Fryderyk Chopin, Franciszek Liszt (czyt. list), Klaudiusz Debussy, komponowali mistrzowskie etiudy, przeznaczone do wykonań koncertowych.

*Posłuchajmy koncertowej etiudy: Franciszek Liszt Etiudy.

*Zagrajmy etiudy na różnych instrumentach. Zaobserwujmy, jakim problemom technicznym poświęcone są utwory.

Kaprys

Kaprys (capriccio - czyt. kapriczczio) to utwór o budowie swobodnej. Może mieć popisowy, jakby improwizowany charakter i prezentować przede wszystkim biegłość techniczną grającego. Ma budowę swobodną i zmienny nastrój.

*Posłuchajmy popisowego kaprysu: Nicolo Paganini Kaprysy op. 1 na skrzypce solo.

Impromptu

Impromptu (czyt. ęprąpt'i) w języku francuskim oznacza coś nieprzygotowanego, improwizowanego. Jest to niedługi, zazwyczaj fortepianowy utwór, o rozmaitej konstrukcji, na przykład w formie pieśni czy wariacji. Impromptus komponowali twórcy romantyczni, między innymi Franciszek Schubert i Fryderyk Chopin.

*Posłuchajmy impromptu: Franciszek Schubert Impromptus.

*Zapamiętajmy! Preludia, kaprysy, impromptus i etiudy to utwory instrumentalne o budowie swobodnej. Często mają charakter popisowy. Etiudy są komponowane dla doskonalenia techniki. Istnieją też etiudy o dużej wartości artystycznej, które wykonuje się na koncertach.

Fantazja

Jest to utwór muzyczny o swobodnej, nie skrępowanej ścisłymi regułami budowie, często popisowy. Fantazja może być oparta na tematach bądź ludowych, bądź wziętych z innego utworu, na przykład z opery.

Fantazje komponowane były w różnych epokach, między innymi przez Jana Sebastiana Bacha, Fryderyka Chopina, Franciszka Liszta, Henryka Wieniawskiego.

*Posłuchajmy: Fryderyk Chopin Fantazja na tematy polskie.

Rapsodia

Nazwa rapsodia pochodzi od starożytnych greckich recytatorów, zwanych rapsodami. Jest to utwór instrumentalny o rozmaitej budowie. Składa się zwykle z kilku segmentów z kontrastującymi ze sobą tematami. W niektórych rapsodiach wykorzystane zostały tematy ludowe.

*Posłuchajmy: Franciszek Liszt Rapsodie węgierskie.

Ballada

Z początku nazywano tak pieśń, w której tekst opowiadał jakąś legendę lub baśń. W XIX wieku balladą nazywali kompozytorzy również utwór instrumentalny. Za pomocą zmiennej w charakterze muzyki o swobodnej budowie przedstawiali w nim bliżej nieokreśloną opowieść.

Do takich romantycznych ballad należą cztery ballady na fortepian Fryderyka Chopina.

*Posłuchajmy śpiewanej ballady: Stanisław Moniuszko Trzech budrysów.

Poemat symfoniczny

Jest to jednoczęściowy utwór na orkiestrę. Posiada tytuł nawiązujący do treści literackich. Ma swobodną formę, czasem przypomina allegro sonatowe. Poemat symfoniczny stał się popularny w wieku XIX.

*Posłuchajmy poematu symfonicznego: Ryszard Strauss Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała.

*Zapamiętajmy! Fantazje, rapsodie, ballady to utwory instrumentalne o swobodnej budowie. Fantazje i rapsodie mogą opierać się na melodiach ludowych lub tematach zapożyczonych z innych dzieł muzycznych. Poemat symfoniczny to jednoczęściowy utwór na orkiestrę. Ma zwykle tytuł i treść literacką, należy więc do muzyki programowej.


linia czerwona powrót do spisu treści

Muzyka wokalno-instrumentalna

Na scenie

Opera

Opera to dzieło sceniczne. W odróżnieniu od sztuk teatralnych jest to w całości lub częściowo śpiewane widowisko, na które składa się:

Widowisko operowe łączy w sobie muzykę, taniec, sztukę dramatu i sztuki plastyczne. Biorą w nim udział soliści - śpiewacy, chórzyści, tancerze i muzycy-instrumentaliści. Wykonanie opery wymaga od śpiewaków zarówno kunsztu wokalnego, jak i sztuki aktorskiej.

Nad kształtem scenicznym opery czuwają: dyrygent, reżyser, choreograf i scenograf. W przygotowaniu partii pomagają śpiewakom korepetytorzy.

Opera powstała ponad 400 lat temu we Florencji, we Włoszech. Od tego czasu skomponowano tysiące dzieł na różne tematy i w różnych stylach.

Najważniejsze odmiany opery to:

*Posłuchajmy i obejrzyjmy operę: Stanisław Moniuszko Straszny dwór akt I.

Dzieło operowe (podobnie jak sztuki dramatyczne) dzieli się na akty. Rozpoczyna je instrumentalny wstęp - uwertura.

Każdy akt opery może zawierać:

Przykład konstrukcji opery
Uwertura
Akt I 1. Chór recytatyw
2. Aria
3.Duet recytatyw
4. Tercet
5. Finał
Akt II recytatyw
6. Aria
recytatyw 7. Kwartet 8. Scena baletowa 9. Finał
Akt III 10. Wstęp
instrumentalny
11. Chór recytatyw
12. Duet
13. Tercet 14.Finał

*Zapamiętajmy! Na widowisko operowe składa się muzyka, tekst libretta, dekoracje, kostiumy. Dzieło operowe dzieli się na akty, a te mogą zawierać recytatywy, arie, zespoły, sceny chóralne i baletowe.

Musical

Musical (czyt. miuz-ikal) to rodzaj widowiska scenicznego, który zdominował teatr muzyczny XX wieku. Pod względem budowy musicale przypominają operetki. Składają się z aktów, te zaś dzielą się na fragmenty muzyczne (śpiewane solo, chóralne, tańczone), przedzielone dialogami mówionymi.

W muzyce musicali wykorzystuje się różne style muzyki popularnej i rozrywkowej, wplata współczesne tańce towarzyskie i piosenki. Treścią widowisk są nierzadko współczesne światowe problemy, na przykład wojna, narkomania, problemy młodzieży.

*Posłuchajmy i obejrzyjmy musical: Leonard Bernstein (czyt. bernstajn) Historia Dzielnicy Zachodniej (West Side Story).

Dramat muzyczny

Dramat muzyczny to rodzaj dzieła muzycznego pokrewny operze. Podobnie jak opera składa się z aktów i jest poprzedzony wstępem instrumentalnym. Wewnątrz aktów nie ma jednak podziału na arie, zespoły czy chóry. Muzyka dostosowana do tekstu komponowana jest swobodnie. O najważniejszych wątkach przypominają powtarzające się w odpowiednich momentach motywy przewodnie, na przykład motyw głównego bohatera, motyw miłości, motyw zdrady, itp.

Wybitnym twórcą dramatów muzycznych był dziewiętnastowieczny kompozytor niemiecki Ryszard Wagner. Do swoich dramatów pisał i muzykę, i tekst. Dzieła jego są potężnych rozmiarów, skomponowane na wielką orkiestrę symfoniczną i głosy solowe o szczególnie donośnym brzmieniu.

*CIEKAWE, ŻE król bawarski Ludwik tak bardzo był zafascynowany dziełami Wagnera, że zbudował kompozytorowi specjalny budynek teatralny, przystosowany do wystawiania dramatów muzycznych. Do dziś w teatrze tym, w niemieckiej miejscowości Bayreuth (czyt. bajrojt) odbywają się festiwale wagnerowskie.

Balety

Widowiska baletowe powstały pod koniec XVI wieku we Francji. Wielką popularność osiągnęły za czasów króla Ludwika XIV. Tradycyjnie też w języku francuskim określa się kroki taneczne, figury i pozycje baletowe.

W skład widowiska baletowego wchodzą:
- tańce solowe;
- duety taneczne, czyli pas de deux (czyt. pa de d'e);
- tańce zespołowe.

Widowiska baletowe mogą przedstawiać za pomocą tańca konkretne treści (na przykład baśń Jezioro łabędzie Piotra Czajkowskiego). Mogą też być po prostu zbiorem popisów tanecznych.

*CIEKAWE, ŻE w widowiskach baletowych na francuskim dworze tańczył sam król Ludwik XIV.


linia brązowa powrót do spisu treści

Na estradzie i w kościele

Oratorium i pasja

Pod względem budowy oratorium zbliżone jest do opery. Składa się z recytatywów, arii, zespołów, chórów, fragmentów instrumentalnych. Nie jest to jednak dzieło przeznaczone na scenę, lecz do wykonania w kościołach lub salach koncertowych. Nie używa się więc dekoracji ani kostiumów. Tematami oratoriów często są wątki biblijne. Jeśli tematem oratorium jest historia męki Jezusa Chrystusa, nazywamy je wtedy pasją, co w języku łacińskim oznacza "mękę".

*Posłuchajmy oratorium: Józef Haydn Stworzenie świata.

Kantata

Kantata, podobnie jak oratorium, jest utworem wokalno-instrumentalnym, wykonywanym na estradzie lub w kościele. W jej skład wchodzą arie, zespoły, fragmenty orkiestrowe i chóralne.

Treść kantaty może być religijna albo świecka, często nawiązująca do ważnych wydarzeń historycznych. Pisano też kantaty na cześć królów, bohaterów narodowych i ważnych osobistości.

Msza

Msza jest utworem przeznaczonym na chór a cappella albo chór (i solistów-śpiewaków) z towarzyszeniem organów lub orkiestry. Muzyka mszy komponowana jest do tekstu liturgii mszy katolickiej, zwykle w języku łacińskim.

Msza składa się z pięciu zasadniczych części, rozpoczynających się od słów:

Muzykę do tekstów mszy lub jej części komponuje się od średniowiecza aż po nasze czasy.

Specjalną odmianą jest Requiem (czyt. rekwiem), czyli msza żałobna. Jej tekst łaciński rozpoczynają słowa: Requiem aeternam - Wieczne odpoczywanie.

*Posłuchajmy mszy: Wolfgang Amadeusz Mozart Msza C-dur "Koronacyjna".

*Zapamiętajmy! Oratoria, kantaty, msze to utwory wokalno-instrumentalne, przeznaczone do wykonania na estradzie lub w kościele. Oratoria i kantaty mogą mieć treść religijną lub świecką. Msza to dzieło muzyczne skomponowane do tekstów liturgicznych.


linia czarna

Do strony głównej                  Do spisu treści                  Do CZĘŚCI II                 (Zmodyfikowano 2017-07-22)