linia gruba czarna
Głos jest najstarszym i najpopularniejszym instrumentem muzycznym. Kontrolę nad nim sprawuje nasz mózg.
Chcąc wydobyć głos, wydychamy z płuc powietrze i napinamy struny głosowe. (Nie mają one nic wspólnego ze strunami skrzypiec ani fortepianu, lecz są dwiema wiązkami mięśni). Struny głosowe zaczynają drgać, co z kolei powoduje drganie powietrza w naszym gardle, jamie ustnej i nosowej. Układając w rozmaity sposób mięśnie jamy ustnej i język, możemy jednocześnie z wydawaniem dźwięku wymawiać głoski i słowa.
Na co dzień posługujemy się mową, czyli głosem o nieokreślonej dokładnie wysokości dźwięków. Śpiewając, wydobywamy z siebie melodię.
W zależności od płci i wieku dysponujemy głosami wyższymi lub niższymi. Wyróżniamy głosy:
Powyższy podział jest jedynie przybliżony, gdyż głos każdego z nas brzmi trochę inaczej, jest niepowtarzalny. Właśnie dlatego nietrudno rozpoznać kogoś "po głosie".
Rodzaje ludzkich głosów i ich określone w przybliżeniu skale
Uwaga! Najpierw podawana jest skala typowa, natomiast w nawiasie - skala rozszerzona.
bas: E-e1 (rozszerzona: D-g1)
baryton: G-g1 (F-a1)
tenor: H-h1 (A-d2)
alt: f-f2 (e-a2)
mezzosopran: a-g2 (g-c3)
sopran: h-c3 (a-f3)
Strefa mowy: mężczyźni - G-e, kobiety i dzieci - g-e1
Warto sobie przypomnieć: Słowo skala ma dwa znaczenia - jakie? Gdzie jest położona na klawiaturze fortepianu oktawa wielka C-H, mała c-h, razkreślna c1-h1, dwukreślna c2-h2 i trzykreślna c3-h3.
Aby nasz śpiew brzmiał pięknie i czysto, stosujemy specjalne ćwiczenia oddechu i mięśni. Sprawiają one, że przy śpiewaniu nie męczy się gardło, a słowa są łatwo zrozumiałe. Można też poprzez ćwiczenia zwiększyć siłę głosu. Naukę prawidłowego wydobywania głosu nazywamy emisją głosu.
Niektórzy ludzie z natury posiadają piękne głosy. Dzięki ćwiczeniom mogą one osiągać wielką siłę, ruchliwość i pełnię brzmienia. Głosy szkolone niezbędne są do śpiewania artystycznych pieśni, muzyki operowej i oratoryjnej.
Wśród głosów szkolonych można wyróżnić typy:
Specjalnym typem głosu męskiego jest kontratenor. Dzięki specjalnemu kształceniu uzyskuje on skalę zbliżoną do mezzosopranu. Kontratenorów można usłyszeć przede wszystkim w utworach dawnej muzyki.
Rozmaite typy głosów szkolonych:
Piosenkarze i aktorzy również trenują swoje głosy, ale w inny sposób. Wybierają bardziej naturalny styl śpiewu, dbając przy tym o właściwą wymowę, czyli dykcję. Śpiew piosenkarza i aktora w odróżnieniu od śpiewaka operowego nie jest zbyt głośny i wymaga na ogół użycia aparatury nagłaśniającej.
Maria Callas - sopran
Maria Callas (czyt. kallas) urodziła się w roku 1923 w Nowym Jorku, ale była Greczynką. Zaczęła śpiewać w wieku kilkunastu lat i wkrótce zrobiła międzynarodową karierę. Jej wspaniały głos pozwalał na śpiewanie bardzo różnorodnych partii operowych od koloraturowych po dramatyczne. Maria Callas zmarła w Paryżu w roku 1977. Uważana jest za jedną z najwybitniejszych artystek-śpiewaczek w całych dziejach opery.
Jan Kiepura - tenor
Urodził się w roku 1902 w Sosnowcu. Zadebiutował w wieku 21 lat na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie, niedługo potem śpiewał już na scenach całego świata.
Wykonywał muzykę operową i operetkową, występował również w wielu filmach muzycznych. Po wojnie zamieszkał w USA, gdzie zmarł w roku 1966.
Festiwale jego imienia organizowane są rokrocznie w Krynicy-Zdroju.
Placido Domingo - tenor
Placido (czyt. plasido) Domingo urodził się w roku 1941 w Madrycie w rodzinie artystów. Początkowo śpiewał barytonem, jednak sławę zdobył jako tenor. Od wielu lat występuje na całym świecie. Jest nie tylko wspaniałym śpiewakiem, ale także dyrygentem i dyrektorem teatrów operowych. Nagrał wiele płyt i filmów muzycznych. W roku 2003 otrzymał doktorat honorowy warszawskiej Akademii Muzycznej.
*POSŁUCHAJMY mezzosopranu koloraturowego: Gioacchino Rossini - aria Rozyny z opery "Cyrulik sewilski".
*POSŁUCHAJMY głosu basowego: Piotr Czajkowski - aria księcia Gremina z opery "Eugeniusz Oniegin".
linia brązowa
Śpiewanie chóralne, czyli grupowe, jest ulubioną rozrywką ludzi od wielu lat. Skład chórów bywa najrozmaitszy. Istnieją chóry:
Największe zespoły chóralne liczą nawet po kilkaset osób.
Zespół chóralny mieszany to najczęściej cztery rodzaje głosów:
Ustawienie głosów w chórze mieszanym:
tenory, basy (w II rzędzie od lewej do prawej z punktu widzenia chórmistrza)
soprany, alty (w I rzędzie od lewej do prawej z punktu widzenia chórmistrza)
Chórmistrz (przed chórem pośrodku)
Muzyka chóralna jest bardzo zróżnicowana; od prostych piosenek aż po skomplikowane, wielogłosowe dzieła kompozytorów epoki renesansu i baroku. Niektóre utwory skomponowane zostały na chór bez udziału instrumentów, czyli a cappella, inne zaś wykonuje się z towarzyszeniem fortepianu, organów albo orkiestry.
*POSŁUCHAJMY śpiewu chóralnego: Carl Orff, Carmina Burana (czyt. karmina burana).
*ZAPAMIĘTAJMY! Głosy ludzkie różnią się od siebie barwą i wysokością. Podstawowe rodzaje głosów to soprany, mezzosoprany, alty, tenory, barytony i basy. Dzięki szkoleniu głos ludzki może rozszerzyć swą skalę, nabrać biegłości i siły.
Istnieją różne rodzaje zespołów chóralnych: chóry dziecięce, żeńskie, męskie, mieszane. Chóry mieszane najczęściej składają się z czterech głosów: sopranów, altów, tenorów i basów.
linia niebieska
Instrumenty muzyczne służą do wydobywania dźwięków. Na świecie istnieje wiele tysięcy instrumentów - od prostych grzechotek i gwizdków aż po skomplikowany w budowie fortepian czy ogromne organy.
Na instrumentach można grać w różny sposób, na przykład:
Instrumenty muzyczne dzielimy na cztery wielkie grupy:
Wykaz najpopularniejszych instrumentów znajdziecie w Podręcznym słowniczku.
Grupa | Podgrupa | Najważniejsze instrumenty |
---|---|---|
dęte, czyli AEROFONY |
drewniane (bo kiedyś budowano je z drzewa) | flet, obój, klarnet, saksofon, fagot |
blaszane (bo zbudowane są z metalu) | trąbka, róg (waltornia), puzon, tuba | |
klawiszowe albo miechowe (bo z reguły gra się na nich przy pomocy klawiatury, a powietrze wdmuchuje się w nie przy pomocy miechów) | organy, akordeon, fisharmonia | |
strunowe CHORDOFONY | szarpane (bo dźwięk wydobywamy, szarpiąc struny) | harfa, gitara, klawesyn, mandolina, lutnia |
uderzane (bo dźwięk wydobywamy, uderzając o struny) | fortepian, pianino, cymbały | |
smyczkowe (bo dźwięk wydobywamy przy pomocy smyczka) | skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas | |
perkusyjne | samobrzmiące, czyli IDIOFONY (źródłem dźwięku jest cały instrument, a nie tylko jego część, np. struna) | czelesta, dzwony, wibrafon, ksylofon, marimba, talerze, gongi, triangel |
membranowe, czyli MEMBRANOFONY (bo źródłem dźwięku jest drgająca błona - membrana) | bębny, kotły, tamburyn | |
elektryczne ELEKTROFONY | elektromechaniczne (gdy dźwięk powstaje jak w tradycyjnych instrumentach, ale jest wzmacniany przy pomocy elektroniki) | gitara elektryczna, organy Hammonda |
elektroniczne (gdy dźwięk powstaje na drodze elektronicznej) | keyboard (czyt. kibord), pianino cyfrowe |
*CIEKAWE, ŻE instrumenty dęte drewniane, takie jak obój czy fagot, są pod względem sposobu wydobywania dźwięku blisko spokrewnione z głosami ludzkimi. Rolę strun głosowych pełnią w tych instrumentach podwójne stroiki.
W instrumentach dętych dźwięk powstaje za sprawą drgającego powietrza. Na większości instrumentów gra się, wdmuchując powietrze ustami. Do organów, akordeonu i fisharmonii powietrze jest wtłaczane podczas rozciągania i ściskania specjalnych worków zwanych miechami.
*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE do grupy tej zazwyczaj zalicza się także harmonijkę ustną (organki) - popularny instrument o trochę innej zasadzie działania od pozostałych instrumentów dętych. Na harmonijce gra się, dmuchając i "wciągając" powietrze ustami. Wprawia to w drgania blaszki wewnątrz instrumentu, które wydają odpowiednie dźwięki.
Instrumenty dęte drewniane to piszczałki wykonane z drewna, rzadziej z metalu. Na jednym z końców instrumentu znajduje się ustnik.
Istnieją trzy rodzaje ustnika:
Zamknięte wewnątrz instrumentu powietrze tworzy coś w rodzaju niewidzialnego słupa. Podczas gry dmucha się w instrument, wprawiając w drgania zawarty wewnątrz instrumentu "słup" powietrza. W ten sposób powstaje dźwięk. Im dłuższa jest piszczałka, tym dłuższy jest zawarty w niej "słup" powietrza i tym niższy dźwięk instrumentu.
Wysokość "słupa" (a więc wysokość dźwięku) można zmieniać, zasłaniając lub odkrywając otwory wywiercone na korpusie instrumentu.
W instrumentach dętych (podobnie jak w ludzkim głosie) mamy do czynienia z jednym słupem powietrza, a więc nie można wydobyć dwóch dźwięków jednocześnie.
Zasada działania instrumentów dętych drewnianych
Odkrywanie otworów na korpusie instrumentu powoduje skrócenie "słupa" powietrza, co łączy się z podwyższeniem dźwięku.
Flet podłużny (zwany także prostym lub blokowym) zbudowany jest z drewna. Z jednej strony zwęża się w rodzaj dziobu ze szczelinowatym otworem. Wdmuchiwane do szczeliny powietrze rozbija się o jej ostrą krawędź, wprawiając w drgania słup powietrza.
Na górnej stronie korpusu umieszczonych jest 7 otworów odpowiadających skali durowej (majorowej). Na spodzie znajduje się zakrywany kciukiem otwór. Jego odsłanianie powoduje przedłużenie skali instrumentu w górę.
Skala fletu podłużnego obejmuje około dwóch oktaw. Instrument ten budowany jest w różnych rozmiarach. W zależności od wielkości może brzmieć wyżej lub niżej. Najpopularniejsze są flety brzmiące wysoko - sopranowe i altowe.
Włoska nazwa - flauto, skrócona pisownia Fl.
Choć należy do grupy instrumentów dętych drewnianych, obecnie wytwarzany jest z metalu. Flet poprzeczny ma otwór wlotowy umieszczony nieco z boku i dlatego podczas gry trzymany jest poprzecznie. Chcąc otrzymać dźwięk, trzeba dmuchać w instrument tak, aby prąd powietrza, napotykając ostrą krawędź (wargę) otworu wlotowego, ulegał "zawirowaniu". Uzyskanie ładnego dźwięku wymaga większej umiejętności niż na flecie podłużnym. Konstrukcja fletu poprzecznego jest też bardziej skomplikowana. Otwory palcowe przykryte są klapami, które ułatwiają wykonywanie bardziej skomplikowanych melodii. Dzięki temu flet posiada duże możliwości techniczne. Można na nim wykonywać bardzo szybkie gamy, pasaże i biegniki, grać legato i staccato.
Znaczenie najważniejszych włoskich określeń muzycznych przypomnicie sobie, zaglądając do Podręcznego słowniczka.
Skala fletu poprzecznego to około trzech oktaw: c1-c4.
Barwa dźwięków niższych jest matowa, a górnych jasna i przenikliwa.
Odmianą fletu poprzecznego jest dwukrotnie mniejszy flet pikolo lub pikulina, włoska nazwa piccolo (czyt. p'ikolo), skrócona pisownia Fl.picc. Ma on skalę wyższą od fletu o jedną oktawę. Jest instrumentem transponującym o oktawę w górę, to znaczy, jego brzmienie jest inne niż zapisane w nutach.
*PODOBNO... dźwięki fletu mają oddziaływanie magiczne. Można nimi zahipnotyzować szczury, węże, a nawet ludzi.
*POSŁUCHAJMY brzmienia fletu poprzecznego: Jan Sebastian Bach Badinerie (czyt. badiner'i) z Suity h-moll.
*ZAGRAJMY na flecie podłużnym. Zwróćmy uwagę na skalę, barwę i sposób gry na instrumencie.
Włoska nazwa - clarinetto (czyt. klarinetto), skrócona pisownia Cl.
Klarnet to drewniana rura z jednej strony rozszerzona, a z drugiej zakończona ustnikiem w kształcie dzioba. Tkwi w nim trzcinowy stroik pojedynczy. Instrument posiada otwory i metalowe klapy.
Na klarnecie można grać w obrębie czterooktawowej skali. Dźwięki najniższe brzmią ciemno i dramatycznie, środkowe miękko i śpiewnie, w górnym rejestrze zaś piskliwie.
Klarnet to instrument transponujący, to znaczy, jego realne brzmienie jest inne niż zapisane w nutach. Najpopularniejsze są klarnety B, brzmiące o sekundę wielką niżej od zapisu oraz klarnety A brzmiące o tercję małą niżej.
Skala klarnetu B: - w pisowni e-b3, - w brzmieniu d-a3.
*POSŁUCHAJMY brzmienia klarnetu: Karol Kurpiński "Koncert klarnetowy".
Istnieje też odmiana basowa klarnetu, o brzmieniu aż o wielką nonę niższym od zapisu nutowego.
Utwory dla klarnetu B i A są zanotowane w kluczu wiolinowym, dla klarnetu basowego - w kluczu basowym.
Włoska nazwa - saxofono, skrócona pisownia Sxf.
Saksofony zostały skonstruowane przez Belga Antoniego Saxa w roku 1840. Tworzą całą rodzinę instrumentów różnej wielkości i skali. Wyglądem przypominają srebrne fajki. Zbudowane są z metalu, ale konstrukcją i sposobem gry podobne są do klarnetów i dlatego należą również do instrumentów dętych drewnianych.
Brzmienie saksofonów jest donośne i metaliczne. Można na nich grać legato i staccato, a nawet glissando. Są popularne w muzyce jazzowej, rozrywkowej i tanecznej, wykorzystują je także kompozytorzy w utworach symfonicznych. Należą do instrumentów transponujących.
*ZAGRAJMY utwory saksofonowe. Zwróćmy uwagę na skalę, barwę i możliwości techniczne instrumentu.
*ZAUWAŻCIE, ŻE... niektóre instrumenty dęte drewniane są budowane z metalu. O przynależności instrumentu do grupy dętych drewnianych nie decyduje więc materiał, z jakiego zbudowany jest instrument, lecz jego budowa - obecność stroika lub szczeliny.
Włoska nazwa - oboe, skrócona pisownia Ob.
Obój zbudowany jest z drewna. W ustniku umieszczony jest stroik podwójny. Przez małą szczelinę w stroiku wdmuchuje się powietrze do instrumentu. Otwory w korpusie są dla ułatwienia gry przykryte metalowymi klapami.
Obój ma skalę trochę niższą i mniej rozległą niż flet: b-g3.
Odznacza się piękną, "nosową" barwą. Jest to instrument mniej ruchliwy niż flet i klarnet. Najpiękniej brzmią na nim liryczne melodie. Ma ograniczone możliwości regulowania stroju i dlatego tradycyjnie do niego dostraja się cała orkiestra.
Odmianą oboju jest brzmiący o kwintę niżej (transponujący) rożek angielski, włoska nazwa - corno inglese (czyt. korno ingleze), skrócona pisownia Cor.ing.
Obydwa instrumenty mają zapis nutowy w kluczu wiolinowym.
*POSŁUCHAJMY brzmienia oboju: Benedetto Marcello "Koncert obojowy".
Warto sobie przypomnieć: wiadomości o różnych kluczach muzycznych.
Włoska nazwa - fagotto, skrócona pisownia Fg.
Fagot to instrument o niskim, tenorowym i basowym brzmieniu. Jego korpus kształtem przypomina długą, zwiniętą, drewnianą rurę. Podwójny stroik z korpusem łączy metalowa rurka. Na korpusie umieszczone są metalowe klapy umożliwiające zakrywanie otworów.
Skala fagotu B kontra - f2 (as2).
Dźwięki fagotu w rejestrze niskim są ciemne i gęste, w górze - nosowe i aksamitne. Przy grze staccato można osiągnąć charakterystyczne, humorystyczne efekty brzmieniowe. Dźwięk fagotu nie jest zbyt głośny.
Utwory na fagot zapisuje się w kluczu basowym i tenorowym.
Odmianą fagotu jest kontrafagot (skrót Cfg.), należący do najniżej brzmiących instrumentów orkiestry. Instrument ten transponuje o oktawę w dół.
*POSŁUCHAJMY brzmienia fagotu: Paul Dukas "Uczeń czarnoksiężnika".
*ZAPAMIĘTAJMY! Instrumenty dęte drewniane przypominają kształtem rury, z jednej strony zazwyczaj rozszerzone, z drugiej zakończone stroikiem lub szczeliną.
Mogą być zbudowane z drewna lub z metalu. Źródłem dźwięku jest niewidzialny, drgający słup powietrza zawarty wewnątrz instrumentu. Do grupy tej należą między innymi flety, klarnety, saksofony, oboje i fagoty.
Instrumenty dęte blaszane mają kształt zwiniętych, metalowych rur. Z jednej strony zakończone są metalowym ustnikiem, z drugiej zaś rozszerzają się we wzmacniającą dźwięk czarę głosową. Pierwowzorem instrumentów dętych blaszanych były rogi zwierzęce. Podobnie jak w instrumentach dętych drewnianych, źródłem dźwięku jest pobudzony do drgań, niewidzialny "słup" powietrza zawarty wewnątrz instrumentu.
W instrumentach dętych blaszanych nie używa się stroików. Dźwięk uzyskuje się dmuchając bezpośrednio w metalowy ustnik instrumentu, napinając przy tym i układając odpowiednio wargi.
Aby zmienić wysokość dźwięku, zmienia się napięcie warg grającego. Prócz tego można zmieniać długość "słupa" powietrza w instrumencie przy pomocy przyłączonych do instrumentu dodatkowych rurek. Dokonuje się tego na dwa sposoby:
Zasada działania suwaka
Przy wyciąganiu suwaka dźwięk obniża się.
Zasada działania wentyli
Przy otwartych wentylach długość słupa powietrza jest większa i dźwięk jest niższy.
Przy zamkniętych wentylach długość słupa powietrza jest mniejsza, a dźwięk wyższy.
Włoska nazwa - tromba, skrócona pisownia Tr. lub Trb.
Współczesna trąbka to metalowa, rozszerzona na końcu rura, zwinięta w kształt zaokrąglonego prostokąta. Na korpusie znajdują się trzy wentyle obsługiwane prawą ręką. Naciśnięcie ich powoduje obniżenie dźwięku o jeden, dwa lub trzy półtony. Stosując jednocześnie wentyle i zmienne napięcie warg, można na trąbce uzyskać skalę około dwóch i pół oktaw.
Jest to instrument transponujący. Najczęściej używa się trąbki B, transponującej o sekundę wielką w dół.
Skala trąbki B: - w pisowni ??? , w brzmieniu e-b2.
*ZAGRAJMY utwory na trąbkę. Zwróćmy uwagę na skalę, barwę i możliwości techniczne instrumentu.
Donośne i pełne metalicznego blasku brzmienie trąbki nadaje się zarówno do grania fanfar i sygnałów wojskowych, jak i melodii. Możliwe jest granie legato i staccato, wykonywanie szybkich figuracji, ozdobników i tryli. Czasem, dla zmiany dynamiki i barwy nakłada się na czarę głosową instrumentu rozmaite tłumiki.
Trąbki są popularne w muzyce poważnej, jazzowej i tanecznej. Utwory notowane są w kluczu wiolinowym.
*POSŁUCHAJMY brzmienia trąbki: Dymitr Szostakowicz Koncert c-moll na fortepian, trąbkę i orkiestrę smyczkową.
Włoska nazwa - trombone, skrócona pisownia Tbn. lub Trbn.
Puzon zamiast wentyli posiada ruchomy suwak w kształcie litery U. Wyciąganie suwaka powoduje płynne obniżanie wysokości dźwięku. Metoda ta umożliwia uzyskanie efektownych glissand, ogranicza jednak grę legato i wykonywanie szybkich figuracji. Jest instrumentem o skali tenorowo-basowej: C-d2.
Brzmienie puzonu jest potężne i dostojne. Partie tego instrumentu notuje się zwykle w kluczu tenorowym i basowym, nie stosując transpozycji.
*POSŁUCHAJMY brzmienia puzonu: Wolfgang Amadeusz Mozart "Tuba mirum" z Requiem.
Włoska nazwa - corno, skrócona pisownia Cr. lub Cor.
W dawnych czasach instrumenty te wykonywano z rogów zwierzęcych i używano do grania sygnałów podczas polowań.
Współczesny róg, zwany często waltornią, jest zwiniętą, metalową rurą, przy końcu mocno rozszerzoną. Trzy wentyle obsługuje lewa ręka grającego.
Skala rogu jest rozległa. Jest to instrument transponujący. Obecnie używa się przede wszystkim waltorni F, transponujących w kluczu wiolinowym o kwintę w dół, w kluczu basowym zaś o kwartę w górę.
Skala waltorni: - w pisowni Fis kontra - c3, w brzmieniu H kontra - f2
Gra na instrumencie jest trudna, ale wszelkie niedogodności nauki rekompensuje jego szlachetne brzmienie. Wielu kompozytorów powierzało waltorni granie śpiewnych, lirycznych melodii. Pięknie brzmią na rogu sygnały myśliwskie.
*CIEKAWE, ŻE jeśli wyprostujemy waltornię, będzie ona miała ponad trzy i pół metra długości!
*POSŁUCHAJMY brzmienia rogu: Piotr Czajkowski V Symfonia e-moll, część II.
Jean Pierre Rampal - flet
Jean Pierre Rampal (czyt. żan pier rąp'al) urodził się w roku 1922 we Francji. Początkowo podjął studia uniwersyteckie, później jednak poświęcił się grze na flecie, w której osiągnął światową sławę. Był wspaniałym wykonawcą zarówno muzyki dawnej, jak i współczesnej. Zmarł w Paryżu w roku 2000.
Włodzimierz Nahorny - saksofon
Urodził się w 1941 roku, należy do najsławniejszych polskich muzyków jazzowych. Gra między innymi na saksofonie, fortepianie, komponuje i tworzy opracowania muzyczne. Występuje na estradach całej Europy. Nagrał wiele znakomitych płyt.
Wynton Marsalis - trąbka
Wynton (czyt. łynton) Marsalis urodził się w roku 1961 w Nowym Orleanie w rodzinie muzyków jazzowych. Wybitny talent i staranne wykształcenie pozwoliły mu na osiągnięcie światowej sławy zarówno w muzyce klasycznej, jak i jazzowej.
*ZAPAMIĘTAJMY! Instrumenty dęte blaszane mają kształt zwiniętych, blaszanych rur. Gra się na nich, dmuchając w ustnik napiętymi wargami. W instrumentach dętych blaszanych spotyka się mechanizmy wentylowe lub suwaki, służące do zmiany wysokości dźwięku. Do grupy tej należy między innymi trąbka, waltornia i puzon.
Do instrumentów dętych klawiszowych powietrze dostaje się nie poprzez dmuchanie, lecz na skutek ściskania i rozciągania miechów. Miechy można poruszać siłą mięśni (na przykład w akordeonie albo na dawnych organach) lub obecnie przy pomocy silnika elektrycznego (we współczesnych organach). Na instrumentach dętych klawiszowych gra się przy pomocy klawiatur.
Miechy w średniowiecznych organach pomocnik organisty naciskał na przemian prawą i lewą stopą.
Akordeon składa się z rozciąganego miecha i dwóch klawiatur - dla lewej i prawej ręki. Klawiatura dla prawej ręki przypomina klawiaturę fortepianu, natomiast lewa ręka ma zazwyczaj do dyspozycji klawiaturę złożoną z guziczków. Niektóre typy akordeonów mają po obu stronach klawiatury guziczkowe.
Wewnątrz instrumentu nie ma piszczałek, lecz szereg metalowych blaszek, zwanych języczkami. To właśnie ich drgania są źródłem dźwięku.
Podczas gry na przemian rozciąga się i ściska miech, co powoduje przepływ powietrza przez instrument. Jednocześnie grający naciska właściwe klawisze. Pod wpływem prądu powietrza języczki zaczynają drgać i powstają dźwięki. Na korpusie instrumentu umieszczone są przyciski rejestrowe, dzięki którym możemy uzyskać rozmaite barwy brzmienia.
Na akordeonie można wykonywać melodie i akordy, grać legato i non legato. Utwory dla tego instrumentu są zapisywane na dwóch pięcioliniach: dla lewej i prawej ręki.
*ZAGRAJMY utwory na akordeon: zaobserwujmy sposoby gry i możliwości techniczne instrumentu.
Organy są największym i najdroższym z wszystkich instrumentów muzycznych. Składają się z wielu setek, a nawet tysięcy piszczałek różnej wielkości i kształtów. Każda z nich wydaje tylko jeden dźwięk o określonej wysokości i barwie. Im niższy dźwięk, tym piszczałka większa. Piszczałki połączone są z klawiaturami przy pomocy skomplikowanego systemu przewodów.
Istnieją dwa typy piszczałek organowych:
Po naciśnięciu klawisza wtłoczone powietrze napływa do odpowiedniej piszczałki i powstaje dźwięk. Dawniej pompowano powietrze, stosując kilka miechów obsługiwanych siłą ludzkich mięśni. Obecnie prace ludzi zastępuje silnik elektryczny.
Organy mają kilka klawiatur ręcznych, czyli manuałów. W dolnej części znajduje się klawiatura dla nóg, zwana pedałem, na której gra się obcasem i przodem buta. Z powodu gry również nogami zapis nutowy dla organów mieści się na trzech pięcioliniach: dwie dla rąk, trzecia dla nóg, w kluczu wiolinowym i basowym.
Obok manuałów znajdują się liczne kołki i przyciski. Są to przyrządy rejestrowe służące do stosowania różnych kombinacji brzmieniowych.
Organy mają największą skalę ze wszystkich instrumentów i ogromne możliwości różnicowania barw brzmienia. Dzięki kilku klawiaturom można wykonywać bardzo skomplikowane, wielogłosowe dzieła. Trudno natomiast uzyskać na tym instrumencie efekt crescenda i diminuenda. Aby tego dokonać, zamyka się głosy wybranej klawiatury w szafie, otwieranej przy crescendo i zamykanej przy diminuendo.
Szczególnie dobrze brzmią organy we wnętrzach kościołów. Najwspanialsze instrumenty odznaczają się nie tylko pięknym, donośnym i pełnym majestatu dźwiękiem, ale stanowią dzieła sztuki zdobniczej.
Współczesny organowy stół gry może zawierać od 3 do 5 klawiatur dla rąk, jedną dla nóg oraz liczne przyciski pozwalające na wiele kombinacji barw dźwięku.
*POSŁUCHAJMY brzmienia organów: Jan Sebastian Bach, utwory organowe.
*CIEKAWE, ŻE w niektórych zabytkowych organach kościelnych podczas gry widać poruszające się, "grające" figurki aniołów.
*ZAPAMIĘTAJMY! Do instrumentów dętych klawiszowych należą między innymi organy i akordeon. Źródłem dźwięku w organach są piszczałki fletowe i języczkowe, z których każda wydaje tylko jeden dźwięk. W akordeonie dźwięk powstaje na skutek drgania metalowych blaszek - języczków.
linia czerwona
Instrumenty strunowe są znane od niepamiętnych czasów i wywodzą się od łuku z napiętą cięciwą.
Źródłem dźwięku są napięte struny drgające przy:
Są one najczęściej wykonane z metalu, mogą jednak być także z włosia, jedwabiu, skręconych baranich jelit. Im dłuższa i grubsza struna, tym niższy jest wydawany przez nią dźwięk. Skracanie strun natomiast powoduje podwyższenie dźwięku.
Brzmienie strun jest delikatne. Aby je wzmocnić, stosuje się pudła rezonansowe (na przykład w skrzypcach, gitarze) albo też płyty rezonansowe (na przykład w fortepianie). Pudła i płyty rezonansowe mają wpływ na barwę dźwięku. Właśnie dlatego pudła skrzypiec, wiolonczeli czy gitary przybierają tak wymyślne kształty.
*WARTO WIEDZIEĆ, ŻE... mistrzowskie skrzypce, wiolonczele, gitary nie powstają w fabrykach, lecz są budowane ręcznie ze specjalnych rodzajów drewna. Praca ta wymaga wielkiej precyzji i cierpliwości. Budowaniem instrumentów strunowych zajmują się lutnicy.
Sposoby gry na gitarze: popularny i klasyczny.
Gitara składa się z pudła rezonansowego w kształcie ósemki i szerokiej szyjki podzielonej z wierzchu metalowymi progami. Instrument ma sześć strun nastrojonych na dźwięki E, A, d, g, h, e1.
Nuty dla gitary pisane są o oktawę wyżej od jej rzeczywistego brzmienia - w kluczu wiolinowym, zwykle z cyfrą 8 pod kluczem. W muzyce popularnej często stosuje się zapis uproszczony w postaci melodii, z podpisanymi pod nią funkcjami harmonicznymi.
Podczas gry palcami lewej ręki naciska się struny na szyjce instrumentu. Można w ten sposób skracać jedną lub kilka strun naraz. Skrócenie struny o każdy kolejny próg powoduje podwyższenie dźwięku o pół tonu. Palcami prawej ręki szarpie się struny w okolicy otworu w pudle rezonansowym.
*POSŁUCHAJMY brzmienia gitary: Joaquin (czyt. hoak'in) Rodrigo "Concierto de Aranjuez" (czyt. konsierto daranhu'ez).
Na gitarze można wykonywać utwory solowe lub akompaniować. Do grania solowego używa się gitary zwanej klasyczną, do gry akordowej zaś - gitary akustycznej, o trochę większym pudle i węższej szyjce.
Gitara to instrument szczególnie lubiany w Hiszpanii i Włoszech. Odmianami bardzo rozpowszechnionymi w muzyce młodzieżowej są gitary elektryczne (patrz instrumenty elektryczne).
Andres Segovia
Urodził się w 1893 roku w Hiszpanii, zmarł w roku 1987. Rozwinął technikę gry na gitarze. Uważany jest za ojca gitary klasycznej, gdyż nie tylko wspaniale grał na tym instrumencie, ale także przywrócił mu popularność na całym świecie. Specjalnie dla Segovii pisało utwory wielu kompozytorów XX wieku.
Włoska nazwa - arpa, skrócona pisownia Ar. Skala harfy: C-fis4.
*POSŁUCHAJMY brzmienia harfy: W.A. Mozart Koncert na flet i harfę KV 299.
Współczesna harfa koncertowa ma zwykle 46 strun rozpiętych na trójkątnej ramie. Jeden z boków ramy stanowi pudło rezonansowe instrumentu. Struny strojone są według tonacji Ces-dur. Każda z nich może być podwyższona o jeden lub dwa półtony. Dokonuje się tego przy pomocy siedmiu pedałów, połączonych z odpowiednim mechanizmem. Zegarkowa precyzja działania owego mechanizmu powoduje, że harfa należy do niezwykle drogich i delikatnych instrumentów.
Na harfie gra się palcami obu rąk. Dźwięk jej jest delikatny. Można wykonywać gamy, pasaże, melodie i akordy. Typowe dla tego instrumentu są arpeggia (czyt. arpedżia) i glissanda grane dwiema rękami w różnych kierunkach.
Utwory na harfę zapisuje się na dwóch pięcioliniach w kluczu wiolinowym i basowym.
Klawesyn to instrument bardzo popularny w epoce baroku, dlatego pięknie brzmią na nim utwory muzyki dawnej. Odmianą klawesynu jest mniejszy od niego angielski wirginał i włoski szpinet.
Klawesyn posiada duże pudło rezonansowe oparte na nogach. Wewnątrz naciągnięte są struny połączone z klawiszami. Po naciśnięciu klawisza następuje szarpnięcie struny przy pomocy kolców, zwanych skoczkami. Instrument ma jedną lub dwie klawiatury i sześć lub siedem pedałów, które umożliwiają szybką zmianę barwy dźwięku.
Brzmienie klawesynu jest ciche, delikatne i brzęczące. Ponieważ dźwięk jest bardzo krótki, dla jego przedłużania kompozytorzy używają bardzo wielu tryli i ozdobników.
Utwory na klawesyn notowane są na dwóch pięcioliniach w kluczu wiolinowym i basowym.
*POSŁUCHAJMY brzmienia klawesynu: Jean-Philippe Rameau (czyt. żan fil'ip ram'o) - utwory klawesynowe.
*ZAPAMIĘTAJMY! W instrumentach strunowych źródłem dźwięku są drgające struny. Dla wzmocnienia brzmienia instrumenty strunowe mają pudła rezonansowe lub płyty rezonansowe. Do instrumentów strunowych szarpanych należą między innymi: gitara, harfa, klawesyn.
linia brązowa
Fortepian jest znacznie młodszy od klawesynu, gdyż skonstruowano go dopiero w 1698 roku, a opisano w 1711. Jest to wielkie, trójkątne pudło, z umieszczoną wewnątrz drewnianą płytą rezonansową. Na żeliwnej ramie naciągnięte są struny. W środku pudła znajdują się młoteczki połączone mechanizmem z klawiaturą. Naciskając klawisze, uruchamiamy drewniane młoteczki pokryte filcem, które uderzają w struny. Struny wydające najniższe dźwięki są najdłuższe i najgrubsze. Struny środkowego rejestru są nieco cieńsze. Ich dźwięk jest też cichszy, dlatego naciągane są podwójnie. W górnym rejestrze stosuje się aż po trzy cienkie struny dla każdego dźwięku.
Pod pudłem fortepianu znajdują się dwa albo trzy pedały:
Fortepian ma rozległą skalę. Utwory są zapisywane na dwóch pięcioliniach, w kluczu wiolinowym i basowym.
Skala fortepianu: A subkontra - c5.
Współczesne fortepiany mogą mieć różną długość; najdłuższe (i najdroższe) są fortepiany koncertowe. Na instrumencie można grać skomplikowane, szybkie gamy i pasaże, wielodźwiękowe pochody akordów, stosować wiele sposobów artykulacji i dużą rozpiętość dynamiki.
Odmianą fortepianu jest pianino skonstruowane do użytku domowego. Struny w pianinie są ułożone pionowo, co pozwala na mniejsze rozmiary instrumentu. Pianino ma mniej szlachetne brzmienie i trochę mniejsze możliwości techniczne.
*CIEKAWE, ŻE struny fortepianu są naciągnięte z siłą około 20.000 kilogramów!
*POSŁUCHAJMY brzmienia fortepianu: Piotr Czajkowski Koncert fortepianowy b-moll, część I.
*ZAGRAJMY utwory na fortepian: zbadajmy możliwości techniczne gry na instrumencie.
Ignacy Jan Paderewski
Ignacy Jan Paderewski urodził się w roku 1860. Po studiach w Warszawie i Wiedniu rozpoczął wielką karierę wirtuoza-pianisty, koncertując na estradach całego świata. Znany był z wielkiej pracowitości - wielogodzinnego ćwiczenia. Swój autorytet i międzynarodową sławę wykorzystał w działalności politycznej na rzecz Polski.
Paderewski był również kompozytorem. Skomponował wiele utworów fortepianowych, pieśni, symfonię, operę. Zajmował się także działalnością charytatywną. Zmarł w roku 1941 w Stanach Zjednoczonych. W warszawskich Łazienkach jest Muzeum Paderewskiego.
Krystian Zimerman
Krystian Zimerman (czyt. c'ymerman) urodził się w roku 1956 w Katowicach. Mając niespełna 19 lat zdobył I nagrodę na IX Międzynarodowym Konkursie Chopinowskim.
Koncertuje po całym świecie i nagrywa płyty. Znany jest ze swej wielkiej dbałości o precyzję gry i piękne brzmienie instrumentu. Zajmuje się także pedagogiką. Obecnie mieszka w Szwajcarii.
Instrumenty smyczkowe są znane od bardzo dawnych czasów. Tworzą rodzinę instrumentów podobnych w kształcie, lecz różniących się wielkością i wysokością brzmienia.
Typowym sposobem gry jest pocieranie strun smyczkiem. Smyczek to drewniany pręt z przymocowaną doń, naciągniętą wiązką końskiego włosia. Gra smyczkiem umożliwia wydobywanie dźwięków długich i krótkich oraz uzyskanie na jednym dźwięku efektu crescenda i diminuenda. Odpowiednio poruszając smyczkiem, można uzyskać różne rodzaje artykulacji, na przykład:
Smyczek skrzypcowy jest dłuższy i delikatniejszy niż kontrabasowy.
[Na ilustracjach pokazano instrumenty smyczkowe z oznaczoną długością: skrzypce 60 cm, altówka 65 cm, wiolonczela 122 cm, kontrabas 200 cm.]
Smyczek skrzypcowy jest dłuższy i delikatniejszy niż kontrabasowy.
Na instrumentach smyczkowych można również grać bez smyczka palcami prawej ręki, czyli pizzicato.
*CIEKAWE, ŻE... aby smyczek nie ślizgał się po strunie, pociera się go kalafonią, czyli twardą, sztuczną żywicą, podobną do bursztynu.
Skrzypce, włoska nazwa - violino, skrócona pisownia Vno lub Vn; l.mn. Vni.
Skrzypce składają się z pudła rezonansowego i szyjki zakończonej główką. Na nich naciągnięte są cztery struny, wsparte dodatkowo o drewniany podstawek. Pudło rezonansowe jest wykonane z kilku specjalnie dobranych gatunków drzewa i ma bardzo wymyślny kształt. Na jego wierzchniej stronie wycięte są dwa otwory w kształcie litery "f". Wierzchnią i spodnią stronę korpusu łączy mały drewniany kołeczek, zwany duszą instrumentu.
Struny skrzypcowe strojone są kwintami: I - e2, II - a1, III - d1, IV - g.
Podczas gry instrument przytrzymuje się brodą. Lewa ręka obejmuje lekko szyjkę, a palce przyciskają odpowiednią strunę, skracając ją i tym samym podwyższając dźwięki. W odróżnieniu od gitary na szyjce skrzypiec nie ma ułatwiających grę, metalowych progów. Prawa ręka pociera smyczkiem strunę w obu kierunkach. Sposób prowadzenia smyczka ma wpływ na dynamikę i artykulację oraz frazowanie. Przy grze palcami, czyli pizzicato powstają krótkie, szarpane, niezbyt głośne dźwięki, zbliżone trochę do brzmienia gitary.
Na skrzypcach można również grać dwudźwięki, a nawet akordy w postaci arpeggia. Efektem specjalnym są flażolety, delikatne, wysokie dźwięki. Powstają one przy leciutkim dotknięciu struny lewą ręką w połowie, jednej trzeciej lub jednej czwartej długości struny.
Utwory skrzypcowe notuje się w kluczu wiolinowym na jednej pięciolinii. Na instrumencie można wydobyć dźwięki o wysokości od g do c5.
*PODOBNO... włoski skrzypek Niccolo Paganini tak wspaniale grał na skrzypcach, że podejrzewano go o zaprzedanie duszy diabłu.
*POSŁUCHAJMY brzmienia skrzypiec: Henryk Wieniawski Koncert skrzypcowy d-moll.
*ZAGRAJMY utwory na skrzypce: zaobserwujmy możliwości techniczne instrumentu.
Yehudi Menuhin
Yehudi Menuhin urodził się w roku 1916 w Nowym Jorku. Już jako cudowne dziecko zaczął koncertować na całym świecie. Założył w Wielkiej Brytanii słynną Szkołę Młodych Talentów dla skrzypków. Za działalność charytatywną i pokojową otrzymał w roku 1960 Nagrodę Nobla. Występował również jako dyrygent. Został honorowym obywatelem miasta Warszawy. Zmarł w roku 1999.
Jasha Heifetz
Jasha Heifetz (czyt. jasza hajfec) urodził się w roku 1901 w Wilnie. Od wczesnego dzieciństwa koncertował w całej Europie. W 1917 roku zamieszkał w USA i tam zmarł w 1987 roku. Zasłynął w całym świecie przede wszystkim z powodu fenomenalnej techniki. Nagrał wiele płyt jako solista i kameralista. Był także pedagogiem.
Altówka jest trochę większa od skrzypiec, gra się na niej podobnie, ale wymaga nieco większych rąk. Jest strojona o kwintę czystą niżej od skrzypiec, stąd jej ciemna i matowa barwa dźwięku.
Utwory na altówkę notuje się w kluczu altowym i wiolinowym, na jednej pięciolinii.
Brzmienie pustych strun altówki: I - a1, II - d1, III - g, IV - c.
Wiolonczela jest zbudowana podobnie do skrzypiec, lecz znacznie większa. Gra się na niej w pozycji siedzącej, opierając instrument o podłogę przy pomocy metalowej nóżki. Brzmienie wiolonczeli jest znacznie niższe od skrzypiec, a barwa dźwięku ciemna i ciepła.
Cztery struny wiolonczeli nastrojone są w odległościach kwinty czystej.
Strój pustych strun wiolonczeli: I - a, II - d, III - G, IV - C.
Smyczek wiolonczelowy jest nieco krótszy i masywniejszy od skrzypcowego. Technika gry podobna do skrzypcowej, choć większe odległości na szyjce instrumentu wymagają szerszych chwytów lewej ręki.
Utwory wiolonczelowe notuje się w kluczu wiolinowym, tenorowym i basowym.
Instrument osiąga skalę czterech oktaw C-e4.
Nazwa włoska wiolonczeli - violoncello, skrócona pisownia Vc.
*ZAGRAJMY utwory na wiolonczelę: zwróćmy uwagę na skalę, barwę i możliwości techniczne instrumentu.
*POSŁUCHAJMY brzmienia wiolonczel: Heitor Villa-Lobos (czyt. vila lobosz) "Bachiana Brasileira".
Mścisław Rostropowicz
Jeden z najwybitniejszych wiolonczelistów naszych czasów, urodzony w Baku w roku 1927. Karierę rozpoczął w swoim rodzinnym kraju - Rosji, później zdecydował się na emigrację. Gra na wiolonczeli i dyryguje w największych salach koncertowych świata. Jego gra odznacza się wielką pasją i niezwykłą sugestywnością interpretacji. Dedykowano mu wiele kompozycji, wśród których jest Koncert wiolonczelowy Krzysztofa Pendereckiego.
Pablo Casals
Pablo Casals (czyt. pawlo kas'als) urodził się w roku 1876 w Hiszpanii. W wieku 12 lat rozpoczął naukę gry na wiolonczeli. Koncertował jako wirtuoz na całym świecie, prowadził również działalność dyrygencką i organizował życie muzyczne. Spopularyzował wiele zapomnianych utworów, między innymi Suity wiolonczelowe Jana Sebastiana Bacha. Casals protestował przeciw faszyzmowi i niesprawiedliwości na świecie, za co nazwano go "sumieniem naszych czasów". Zmarł w roku 1973.
Kontrabas, włoska nazwa - contrabasso, skrócona pisownia Cb.
Kontrabas jest największym i najniżej brzmiącym przedstawicielem rodziny instrumentów smyczkowych. Kształt pudła rezonansowego kontrabasu różni się nieco od kształtu wiolonczeli. Dno pudła jest bardziej płaskie, a górna część wydłużona. Ma cztery struny nastrojone w odległości kwarty. Niektóre instrumenty posiadają jeszcze najniższą, piątą strunę, strojoną o tercję wielką w dół.
Strój pustych strun kontrabasu w pisowni i rzeczywistym brzmieniu
w pisowni: I - g, II - d, III - A, IV - E, V - C
w brzmieniu: I - G, II - D, III - A kontra, IV - E kontra, V - C kontra.
Wysokość kontrabasu dochodzi do dwóch metrów. Wymaga to od grającego pozycji stojącej lub wysokiego, "barowego" stołka. Ze względu na długość i grubość strun gra na kontrabasie jest trudniejsza niż na wiolonczeli. Przyciśnięcie struny wymaga użycia większej siły palców, a uzyskanie kolejnych dźwięków - dalekiego przesuwania lewej ręki. Z tych powodów na kontrabasie bardzo trudno jest wykonywać szybkie gamy i pasaże, duże interwały czy akordy.
Smyczek kontrabasowy jest krótki i ciężki, co ogranicza możliwości artykulacyjne. Dobrze natomiast brzmi gra pizzicato. Technika ta szczególnie chętnie używana jest w muzyce jazzowej i popularnej.
Nuty dla kontrabasu notuje się w kluczu basowym, o oktawę wyżej od rzeczywistego brzmienia. W partyturach orkiestrowych kontrabasy grają często tę samą partię co wiolonczele. Brzmią oczywiście o oktawę niżej. Na instrumencie można grać dźwięki od E kontra do a.
*ZAPAMIĘTAJMY! Dźwięk w instrumentach smyczkowych powstaje przez pocieranie strun smyczkiem lub szarpanie ich palcami. Do rodziny instrumentów smyczkowych należą skrzypce, altówka, wiolonczela i kontrabas.
*POSŁUCHAJMY brzmienia altówki i kontrabasu: Karl Ditters von Dittersdorf Koncert na altówkę i kontrabas.
Instrumenty perkusyjne służą najczęściej do podkreślania rytmu. Niektóre z nich wydają dźwięki o nieokreślonej wysokości (na przykład bębny), na innych można wykonywać melodie, a nawet akordy (na przykład dzwonki, wibrafon).
Dźwięki z instrumentów perkusyjnych wydobywa się przez uderzanie lub pocieranie:
Ze względu na źródło dźwięku grupę perkusji dzielimy na:
Wiele idiofonów wywodzi się z Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Instrumenty tej grupy są bardzo zróżnicowane pod względem kształtu i wielkości. Najczęściej są zbudowane z drewna lub metalu. Mogą mieć określoną albo nieokreśloną wysokość brzmienia. Niektóre z nich wydają tylko jeden dźwięk, inne posiadają klawiatury i rozległą skalę. Ich brzmienie może być krótkie albo długie.
Są to okrągłe płyty zrobione ze zwiniętego spiralnie, mosiężnego drutu. Dźwięk ich, o barwie syczącej, nie ma określonej wysokości. Na talerzach można grać kilkoma sposobami:
Dźwięk talerzy jest przenikliwy, metaliczny i długo wybrzmiewający. Może być bardzo głośny. Instrumentu używa się często w orkiestrach dętych, dla dodania muzyce blasku. Nuty zapisuje się zwykle na jednej linii krzyżykami.
Jest to metalowy trójkąt zawieszony na lince. Dźwięk wydobywa się przy pomocy metalowego pręta. Brzmienie triangla jest bardzo wysokie i przenikliwe, o nieokreślonej wysokości. Można grać dźwięki pojedyncze lub tremolo. W orkiestrze instrumentu używa się głównie dla nadania muzyce jaskrawej barwy albo (razem z wielkim bębnem) dla podkreślenia "wschodniego" kolorytu.
Nuty zapisuje się na jednej linii.
Gongi to okrągłe, wygięte na krawędziach płyty z brązu lub mosiądzu, zawieszane na specjalnych stojakach. Uderza się w nie pałką drewnianą lub pałką owiniętą filcem. Gongi występują w różnych rozmiarach. Wydają wyższe i niższe dźwięki o nieokreślonej ściśle wysokości. Są używane w niektórych utworach orkiestrowych dla celów kolorystycznych.
Tam-tamy są większe od gongów. W środku płyty mają dodatkowe wybrzuszenie. Uderza się w nie miękką, owiniętą filcem pałką. Ich dźwięk jest niski, głęboki i długo brzmiący. Nie ma ściśle określonej wysokości. Tam-tam pełni rolę "pedału" w orkiestrze, gdyż jego dźwięk łatwo zlewa się z innymi instrumentami i przedłuża ich wybrzmiewanie.
Zapis nutowy gongów i tam-tamów jest na jednej linii.
Istnieją dwa rodzaje dzwonów.
Dzwonki orkiestrowe składają się z dwóch szeregów metalowych płytek, nastrojonych według skali chromatycznej i ułożonych w kształcie klawiatury. Gra się na nich lekkimi młoteczkami lub drewnianymi pałeczkami. W orkiestrze używa się ich dla celów ilustracyjnych i kolorystycznych. Czasem powierza się im także partie solowe.
Skala dzwonków wynosi dwie i pół oktawy.
Odmianą dzwonków używaną przez dzieci są popularnie zwane cymbałki.
Z wyglądu przypomina pianino. Nie ma jednak strun, lecz szereg metalowych płytek. Uderza się w nie za pomocą klawiszy połączonych z młoteczkami. Czelesta ma bardzo delikatny, "dzwoniący" dźwięk o określonej wysokości. Naciśnięcie pedału powoduje długie wybrzmienie dźwięku. Instrument posiada skalę czterech oktaw c1-c5 lub pięciu c-c5. Zapis nutowy stosuje się na dwóch pięcioliniach w kluczu wiolinowym i basowym. Wchodzi w skład wielkiej orkiestry symfonicznej.
Ksylofon składa się z dwóch rzędów płytek z bardzo twardego drewna, nastrojonych według skali chromatycznej. W dawniejszych typach ksylofonów płytki ułożone były w kilka rzędów i umieszczone w rodzaju płaskiego pudełka. Obecnie buduje się głównie instrumenty o klawiaturowym układzie płytek. Na ksylofonie gra się pałeczkami w kształcie łyżeczek albo pałeczkami z drewnianą główką. Dźwięk ksylofonu jest klekoczący i krótki. Obejmuje skalę trzech oktaw.
Odmianą ksylofonu jest marimba, instrument o rozleglejszej skali i nieco dłuższym dźwięku. Pod każdą płytką znajduje się tu pionowa rura wzmacniająca i wydłużająca dźwięk.
Zapis nutowy obu instrumentów jest w kluczu wiolinowym.
*POSŁUCHAJMY brzmienia ksylofonu: Camille Saint-Saens (czyt. kamil sęs'ans) "Taniec szkieletów".
*ZAGRAJMY utwory na ksylofon: zaobserwujmy, jakie możliwości techniczne posiada ten instrument.
Wibrafon z wyglądu podobny jest do ksylofonu i marimby. Jego płytki są jednak metalowe. Elektryczne wiatraczki umieszczone pod płytkami nadają brzmieniu wibrafonu charakterystyczne falowanie, czyli wibrację. Na wibrafonie gra się dwiema albo czterema pałeczkami naraz. Można wykonywać melodie, dwudźwięki, a przy pomocy czterech pałeczek nawet akordy. Wibrafony można spotkać głównie w orkiestrach jazzowych i rozrywkowych, mają zapis nutowy w kluczu wiolinowym.
Membranofony to przede wszystkim różnego rodzaju bębny. Niektóre z nich (na przykład kotły) są tak skonstruowane, że można dokładnie określić wysokość ich brzmienia. Membrana jest błoną wykonaną ze skóry lub tworzyw sztucznych. Można wprawiać ją w drganie przez uderzanie lub pocieranie.
Różne rodzaje bębnów: werbel, wielki bęben, tamburyn.
Bębnów używano już przed tysiącami lat. Mają one najrozmaitsze kształty i wielkości. Mogą być drewniane, metalowe, posiadać jedną lub dwie membrany. Do gry używa się pałek zakończonych skórą, filcem, drzewem lub metalowych miotełek. Na niektórych rodzajach bębnów gra się dłońmi.
W zależności od wielkości, kształtu, rodzaju pałek, a także miejsca uderzenia bębny wydają dźwięki o rozmaitych barwach. Wysokość dźwięku jest zróżnicowana, choć dokładnie nie określona.
Najpopularniejsze w Europie rodzaje bębnów to:
Kotły posiadają duże, półkoliste, podobne do garnków rezonatory. Od góry pokrywa je naciągnięta skórzana membrana. Wydają niskie dźwięki o określonej wysokości. Na kotłach gra się pałkami z drewnianymi, filcowymi lub skórzanymi główkami. Jedną pałką wydobywa się dźwięki pojedyncze, dwiema zaś wykonuje się typowe dla tego instrumentu tremolo.
Współczesne kotły mogą być szybko przestrajane przy pomocy mechanizmu pedałowego, co umożliwia wydobycie przez jeden instrument paru kolejnych dźwięków. Skala kotła jest jednak bardzo niewielka. Aby uzyskać większą liczbę dźwięków, gra się na kilku instrumentach o różnej wielkości.
Kotły wchodzą w skład orkiestry symfonicznej.
Skala kotłów: kocioł większy - F-c, kocioł mniejszy - B-f.
Zapis nutowy dla kotłów stosuje się na pięciolinii, w kluczu basowym.
*POSŁUCHAJMY brzmienia instrumentów perkusyjnych: Rodion Szczedrin Suita "Carmen" na smyczki i perkusję.
*ZAPAMIĘTAJMY! W instrumentach perkusyjnych dźwięk powstaje na skutek drgań membrany (na przykład w kotłach) lub całego instrumentu (na przykład w gongach). Dźwięki mogą mieć określoną lub nieokreśloną wysokość. Z niektórych instrumentów perkusyjnych można wydobyć tylko jednego rodzaju dźwięk, na innych zaś gra się melodie i akordy. Do grupy perkusji należą między innymi bębny, kotły, talerze, gongi, ksylofon, wibrafon, czelesta.
Jest to grupa instrumentów, w których dźwięk jest wytwarzany lub wzmacniany na drodze elektrycznej. Muszą one więc być przyłączone do źródła energii elektrycznej. Aby drgania elektryczne zmienić na dostępne dla naszych uszu fale akustyczne i usłyszeć dźwięk, potrzebny jest wzmacniacz i głośniki (lub słuchawki).
Instrumenty elektryczne dzielą się na dwie grupy:
Gitara elektryczna ma sześć metalowych strun umieszczonych na płycie. Instrument ten nie potrzebuje pudła rezonansowego, gdyż jego brzmienie wzmacniane jest elektrycznie. Za pomocą zainstalowanych w instrumencie przetworników drgania strun zamieniane są w drgania elektryczne. Po wzmocnieniu przechodzą do głośników, gdzie z powrotem przekształcają się w dźwięki. Barwę i siłę brzmienia instrumentu reguluje się przy pomocy pokręteł umieszczonych na korpusie.
Na gitarach elektrycznych wykonuje się przede wszystkim muzykę rozrywkową. Odmianą gitary elektrycznej jest gitara basowa z czterema lub pięcioma strunami.
Pianino cyfrowe naśladuje brzmieniem tradycyjny fortepian. Wewnątrz instrumentu nie ma jednak strun, gdyż dźwięk jest wytwarzany na drodze elektronicznej.
Brzmienie i technika gry na współczesnym pianinie cyfrowym są bardzo zbliżone do fortepianu. Elektroniczna klawiatura ma zaprogramowaną analogiczną szybkość i opór stawiany palcom. Ponadto instrumenty posiadają też dodatkowe regulacje barwy, głośności i czasu trwania dźwięku. Możliwe jest też ćwiczenie ze słuchawkami.
Keyboard (czyt. kibord) to instrument skonstruowany przede wszystkim z myślą o muzykowaniu amatorskim, dlatego pozwala też na nieco mechaniczny sposób gry. Keyboard oznacza w języku angielskim klawiaturę.
Istnieje bardzo wiele rodzajów keyboardów: od zabawek dziecinnych po bardzo skomplikowane, wykorzystujące najnowsze technologie komputerowe.
Keyboardy składają się z klawiatury, syntezatorów, czyli urządzeń elektronicznych wytwarzających i przetwarzających dźwięk, wzmacniaczy oraz głośników. Liczne pokrętła pozwalają wybierać i regulować głośność i barwę brzmienia. Istnieje też wiele dodatkowych możliwości, na przykład:
Wśród zaprogramowanych brzmień są barwy zbliżone do instrumentów tradycyjnych: koncertowych i ludowych. Są także brzmienia specjalne, jak "fantazja", "głosy aniołów" czy "goblinsy".
Na keyboardzie można grać jak na fortepianie, organach czy klawesynie, dobierając odpowiednie barwy brzmienia. Cechą typową dla keyboardów są jednak specjalne funkcje ułatwiające grę. Najczęściej spotykane są:
Utwory na keyboard notuje się najczęściej w postaci melodii z podpisanymi pod nią funkcjami harmonicznymi.
*ZAGRAJMY na keyboardzie: podczas gry włączmy różne barwy i wypróbujmy możliwości automatycznej gry.
*POSŁUCHAJMY muzyki przetworzonej elektronicznie: Vangelis "Mythodea".
*CIEKAWE, ŻE... pierwszy instrument elektroniczny skonstruowano w Stanach Zjednoczonych już sto lat temu. Był ogromny i ważył aż 20.000 kilogramów.
*ZAPAMIĘTAJMY! W instrumentach elektrycznych istotną rolę odgrywa energia elektryczna. W grupie instrumentów elektromechanicznych służy ona do wzmacniania i przetwarzania dźwięku uzyskanego w tradycyjny sposób. W instrumentach elektronicznych dźwięk powstaje w syntezatorach dźwięku. Do grupy instrumentów elektromechanicznych należy między innymi gitara elektryczna, a do instrumentów elektronicznych - pianino cyfrowe i keyboard.
Nazwę tę można przetłumaczyć jako zespoły "komnatowe" lub "pokojowe". Kilkuosobowe grupy instrumentalistów grywały dawniej w pałacach i salonach. W naszych czasach zwykle słucha się ich na koncertach.
W skład zespołów kameralnych wchodzi od dwóch do dziesięciu muzyków, z których każdy wykonuje samodzielną partię.
W zespołach instrumentalnych artyści mogą grać na jednakowych instrumentach, na przykład na akordeonach czy mandolinach. Najczęściej jednak łączy się instrumenty o różnych wysokościach brzmienia. Wtedy, uzupełniając się wzajemnie, tworzą wspólnie jakby jeden, kilkuosobowy instrument o ogromnych możliwościach wykonawczych. Może to być rodzina instrumentów smyczkowych, dętych albo też składy mieszane. Często dołącza do nich instrument akordowy, na przykład fortepian.
Zespół kameralny może też być złożony ze śpiewaków. Jest to wtedy zespół wokalny.
Ze względu na liczbę występujących artystów wyróżniamy zespoły:
Jest to trzyosobowy zespół bardzo często spotykany w epoce baroku. W jego skład wchodzi:
*POSŁUCHAJMY tria: Jerzy Fryderyk Haendel Sonata triowa.
Typowy skład tego trzyosobowego zespołu to skrzypce, wiolonczela i fortepian. Obok tria fortepianowego spotkać można tria o innym składzie instrumentów.
Kwartet smyczkowy to dwoje skrzypiec, altówka i wiolonczela. Podczas gry muzycy siedzą naprzeciw siebie, aby móc dobrze się słyszeć i widzieć.
Kwartet smyczkowy uważany jest za najdoskonalszy skład spośród zespołów kameralnych. Z przeznaczeniem na taki zespół skomponowano wiele arcydzieł muzycznych.
*POSŁUCHAJMY kwartetu: Józef Haydn - kwartety smyczkowe.
Kwintet dęty składa się z pięciu instrumentów dętych o rozmaitych barwach i wysokościach brzmienia. Najczęstszy skład to: flet, obój, klarnet, fagot, waltornia.
*ZAPAMIĘTAJMY! Zespoły kameralne to grupy kilku muzyków grających na jednakowych lub różnych instrumentach. Najpopularniejsze zespoły to duety, tria, kwartety i kwintety. Kwartet smyczkowy złożony jest z dwojga skrzypiec, altówki i wiolonczeli.
Kapele ludowe istnieją we wszystkich krajach świata. Różnią się oczywiście składem instrumentalnym i repertuarem, jaki grają.
Tradycyjne polskie kapele są zespołami złożonymi z kilku muzyków. Dawniej byli to wiejscy samoucy, dziś coraz częściej grają w kapelach absolwenci szkół muzycznych. W zespołach tych wykonuje się tradycyjne melodie i tańce ludowe. Muzycy śpiewają i grają z pamięci, ozdabiając i upiększając melodie według własnej fantazji. Kiedyś w kapelach grano głównie na ludowych instrumentach, często własnej roboty. Teraz spotyka się instrumenty fabryczne. W skład kapeli wchodzą zazwyczaj:
Skład instrumentalny polskich kapel ludowych różni się w zależności od regionu.
Kapela góralska to:
Kapela mazowiecka to:
Polskie instrumenty ludowe: dudy podhalańskie, złóbcoki.
W Polsce oryginalne wiejskie kapele spotyka się coraz rzadziej. Regionem, który najmocniej pielęgnuje tradycje muzyki ludowej, jest Podhale. Tam do dziś można spotkać oryginalne kapele góralskie. Tradycje kapel ludowych próbują podtrzymywać zespoły pieśni i tańca.
*CIEKAWE, ŻE... coraz częściej do tradycji polskich kapel ludowych nawiązują młodzieżowe zespoły muzyczne.
*POSŁUCHAJMY utworów w wykonaniu kapeli góralskiej i muzyki folkowej: zwróćmy uwagę na połączenie tradycji muzyki ludowej ze współczesną muzyką rozrywkową.
Są to zespoły instrumentalistów liczące od kilkunastu do kilkudziesięciu osób. W skład orkiestry wchodzi zwykle kilka grup instrumentów.
Instrumenty orkiestry dętej: róg, skrzydłówka, melofon, eufonium, kornet, trąbka marszowa, tuba, puzon.
Orkiestry dęte to najczęściej orkiestry wojskowe, strażackie, górnicze, policyjne. Często są to zespoły amatorskie. Charakteryzują się pełnym blasku, a czasem hałaśliwym brzmieniem. Występują zwykle na wolnym powietrzu, uświetniając różne uroczystości. Grają także podczas marszu.
W skład orkiestry dętej wchodzą instrumenty dęte drewniane, blaszane i perkusyjne. Sposób trzymania instrumentów i nut jest dostosowany do grania podczas marszu i musztry wojskowej.
W skład orkiestry symfonicznej wchodzą cztery grupy instrumentów:
Podstawą orkiestry symfonicznej jest grupa smyczków: skrzypce, altówki, wiolonczele i kontrabasy. Instrumenty te stanowią większość, gdyż dla wyrównania proporcji głośności z instrumentami dętymi muszą być zwielokrotnione. Instrumenty dęte drewniane to: flety, oboje, klarnety i fagoty. W grupie dętych blaszanych grają trąbki, waltornie, czasem puzony. Wśród instrumentów perkusyjnych najczęstsze są kotły.
*POSŁUCHAJMY brzmienia małej orkiestry symfonicznej: W.A. Mozart Uwertura do opery "Wesele Figara".
W rozbudowanych zespołach symfonicznych, dochodzących do stu muzyków można spotkać dodatkowo instrumenty:
Proporcjonalnie zwiększona jest wówczas liczba instrumentów smyczkowych.
*ZAPAMIĘTAJMY! W skład orkiestry symfonicznej wchodzą cztery grupy instrumentów: instrumenty smyczkowe, dęte drewniane, dęte blaszane, perkusja.
*POSŁUCHAJMY wielkiej orkiestry symfonicznej: Maurycy Ravel "Bolero", Benjamin Britten Przewodnik młodej osoby po orkiestrze, czyli Wariacje na temat Purcella.
*PODOBNO... największą orkiestrę świata utworzono dla wykonania w USA walca "Nad pięknym, modrym Dunajem" Jana Straussa. W koncercie brało udział 20.000 muzyków, a sygnałem do rozpoczęcia utworu był wystrzał armatni.
Wspólna gra orkiestry wymaga współpracy z dyrygentem. Jest to artysta, który podczas prób z orkiestrą poprawia ewentualne błędy, dba o właściwe tempo, artykulację, dynamikę i frazowanie. Podczas koncertu czuwa nad precyzją wykonania, wskazuje muzykom "wejścia" i nadaje wykonaniu jednolity styl. Dyrygenci - dla większej precyzji ruchów i lepszej widoczności używają batuty - pręta wykonanego z drewna lub włókna szklanego.
Dyrygenci często są także kierownikami orkiestr, to znaczy angażują odpowiednich muzyków, ustalają plan pracy i repertuar koncertów.
linia czarna
Do strony głównej Do spisu treści Do CZĘŚCI III Ostatnia modyfikacja: 2017-02-04