Unia Europejska w pigułce

Drodzy Czytelnicy!

1 maja 2004 roku Polska wraz z innymi państwami stanie się członkiem Unii Europejskiej. Niezależnie od subiektywnych ocen, sympatii i antypatii, w wymiarze historycznym jest to niewątpliwie wydarzenie o pierwszorzędnym znaczeniu, mogące wyznaczyć kierunek rozwoju naszego kraju na długie dziesięciolecia. Wszyscy zastanawiamy się jak nam będzie się żyło we wspólnocie europejskich narodów, towarzyszy nam wiele nadziei i obaw. Chyba nie mylimy się uważając, że do tych, którzy z naszym wejściem do UE wiążą nadzieje na lepsze życie, należy wiele osób niepełnosprawnych. Nic dziwnego. Z informacji, jakie do nas docierają od dłuższego czasu, dowiedzieliśmy się, że w krajach należących do UE prawo sprzyja osobom niepełnosprawnym w dążeniu do traktowania ich jako pełnoprawnych obywateli Europy i świata. Mają tam mniej barier - mentalnych i architektonicznych - do pokonania, są znacznie bardziej zintegrowani ze społeczeństwem, a społeczeństwo z nimi. Żyje im się po prostu lepiej, nie tylko dlatego, że są to kraje bogatsze od Polski. Aby aktywnie uczestniczyć w tym procesie, trzeba o Unii Europejskiej coś wiedzieć. Z przeprowadzanych badań wynika jednoznacznie, że wiedza o realizowanej przez nią idei, jej instytucjach i funkcjonowaniu, jest nad wyraz skromna. W związku z tym postanowiliśmy przybliżyć nieco środowisku osób niepełnosprawnych te zagadnienia, przedstawić obraz Unii Europejskiej w sposób skondensowany, mając nadzieję, że przyczynimy się do wzrostu ich świadomości i aktywności jako obywateli Europy.

Czym jest Unia Europejska?

Unia Europejska jest związkiem państw powołanym do życia 7 lutego w 1992 r. na mocy Traktatu z Maastricht. Fundamentem dla niej stały się istniejące od dawna organizacje: Europejska Wspólnota Gospodarcza, Europejska Wspólnota Węgla i Stali, Europejska Wspólnota Energii Atomowej. Wyznaczyły one ramy instytucjonalne nowej organizacji. Traktat o Unii Europejskiej nie utworzył bowiem odrębnego systemu prawnego, jak również nie powołał (poza pewnymi wyjątkami jak np. Urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, Komitet Regionów, Komitet Koordynacyjny, Komitet Ekonomiczno-Finansowy czy Europejski Bank Centralny) nowych instytucji dla realizacji wyznaczonych zadań, lecz zaadaptował dla swoich potrzeb funkcjonujący dotychczas we Wspólnotach system, zmieniając co najwyżej niektóre nazwy. Wymienione przez traktat z Maastricht główne organy są nadal organami Wspólnot, a nie Unii Europejskiej, choć dzięki temu traktatowi uzyskały one dodatkowe kompetencje. Tak więc Unia Europejska nie jest formalnie podmiotem na arenie międzynarodowej, a wszelkie umowy z krajami trzecimi są nadal zawierane przez Wspólnoty, w ramach ich kompetencji, lub przez państwa członkowskie Wspólnot Europejskich. Taki jest stan formalno-prawny, praktycznie natomiast - w języku potocznym i w literaturze - Unia Europejska jest często utożsamiana ze Wspólnotami Europejskimi.

W skład Unii Europejskiej wchodziły początkowo: Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Włochy i Wielka Brytania. W 1995 r. dołączyły do nich Austria, Finlandia i Szwecja. 30 marca 1998 zapoczątkowano oficjalnie proces poszerzenia Unii o kolejnych 11 państw stowarzyszonych z Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej, w tym i Polskę. Zakończy się on wraz z podpisaniem przez te państwa Traktatu Europejskiego 1 maja 2004 r.

Celem UE jest zacieśnienie stosunków gospodarczych, monetarnych i politycznych oraz wprowadzenie wspólnego obywatelstwa nie zastępującego obywatelstwa poszczególnych państw. Jest ona też gwarantem poszanowania wszelkich praw wynikających z Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz wspólnej tradycji konstytucyjnej. Jednocześnie respektuje tożsamość narodową państw członkowskich, których systemy rządów opierają się na zasadach demokracji.

Początki procesu integracji. Powstanie trzech Wspólnot (Traktat Paryski i Traktaty Rzymskie)

Unia Europejska stanowi ukoronowanie trwających od półwiecza procesów integracyjnych w powojennej Europie, opartych na rezygnacji ze stosowania przemocy w stosunkach międzynarodowych i na potrzebie współdziałania w odbudowie kontynentu ze zniszczeń wojennych. Już Winston Churchill w 1946 r. rzucił pomysł stworzenia "Stanów Zjednoczonych Europy", równocześnie zaczęły pojawiać się inne koncepcje zacieśnienia współpracy lansowane przez wybitnych polityków, takich jak Konrad Adenauer, Robert Schuman, Leon Blum, Jean Monnet, Alcide de Gasperi, Paul Henri Spaak, których zwykło się nazywać "Ojcami Europy". Pierwszym znaczącym rezultatem tych zabiegów było utworzenie 5 maja 1949 r. (przez Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, Wielką Brytanię, Włochy i kraje skandynawskie) pierwszej europejskiej organizacji współpracy - Rady Europy (Council of Europe). Jej celem miało być umacnianie i rozwój demokracji, ochrona praw człowieka, sprawiedliwe rozwiązywanie problemów społecznych i popieranie europejskiej tożsamości kulturowej, jednakże w warunkach zimnej wojny i często sprzecznych interesów gospodarczych państw Europy Zachodniej, okazała się ona inicjatywą niewystarczającą. Pojawiły się wówczas propozycje zacieśnienia współpracy, w tym głównie o związki ekonomiczne Niemiec i Francji, dotychczas dwóch największych antagonistów, co dawałoby gwarancje pokoju. 18 kwietnia 1951 r. w Traktacie Paryskim przyjęto tzw. Plan Schumana - ówczesnego ministra spraw zagranicznych Francji - utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy i Włochy). Na mocy tej umowy sektory węglowy i stalowy krajów członkowskich zostały poddane wspólnej, międzynarodowej kontroli. Traktat o EWWiS stał się fundamentem dalszej integracji europejskiej.

Kolejnym jej etapem stały się podpisane 25 marca 1957 r . Traktaty Rzymskie , które ustanawiały Europejską Wspólnotę Gospodarczą - EWG (European Economic Community - EEC), przemianowaną na mocy Traktatu z Maastricht na Wspólnotę Europejską (European Community - EC), oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (European Atomic Energy Community - EURATOM). Było to ukoronowanie kilkunastomiesięcznych negocjacji prowadzonych w ramach specjalnego komitetu międzyrządowego pod przewodnicywem Paula Henri'ego Spaaka, belgijskiego ministra spraw zagranicznych, przez te same państwa, które tworzyły EWWiS. EWG miała w założeniu doprowadzić do powstania unii celnej, a następnie wspólnego rynku towarów, usług, siły roboczej i kapitału, natomiast Europejska Wspólnota Energii Atomowej miała kontrolować przemysł nuklearny w Europie i dbać o wykorzystanie go wyłącznie do celów pokojowych. W ten sposób doszło do powstania trzech Wspólnot Europejskich o tym samym składzie członkowskim. Wszystkie mają osobowość prawną i są podmiotami prawa międzynarodowego. W odróżnieniu od ustalonego w traktacie założycielskim 50-letniego okresu istnienia EWWiS, czas funkcjonowania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej nie został określony.

Poszerzenie Wspólnot

Aczkolwiek możliwość poszerzenia przewidziana została w traktatach powołujących Wspólnoty, nigdy nie był to proces łatwy. Wielka Brytania dwukrotnie podejmowała nieudane próby (w 1961 i 1967), a udało jej się dopiero na początku 1973 r. razem z Irlandią i Danią. Norwegia, choć również się starała, nie przystąpiła do Wspólnot z uwagi na negatywny wynik referendum krajowego. W 1981 roku przyjęto Grecję, na początku w 1986 Hiszpanię i Portugalię. Ostatnia runda rozszerzenia Wspólnot Europejskich (lub Unii Europejskiej - zgodnie z terminologią obowiązującego już wówczas Traktatu z Maastricht) objęła Austrię, Finlandię i Szwecję (1995 r. - daty dotyczą wejścia w życie stosownych traktatów). Norwegia, po negatywnym wyniku referendum, zrezygnowała po raz drugi.

Jednolity Akt Europejski

W pierwszej połowie lat 70-tych proces integracji europejskiej postępował jeszcze w miarę pomyślnie. Zachwiała nim jednak zła koniunktura gospodarcza w drugiej połowie lat 70-tych. Doszło do poważnych trudności budżetowych, kryzysu Wspólnej Polityki Rolnej, uwidoczniła się niedoskonałość wspólnych instytucji. Coraz bardziej dochodziły do głosu sprzeczne interesy narodowe, Wspólny Rynek nie funkcjonował właściwie. Te trudności usiłowano rozwiązać we wczesnych latach 80-tych. W wyniku dokonanych uzgodnień podpisano 17 lutego 1986 r. w Luksemburgu i 28 lutego 1986 r. w Hadze Jednolity Akt Europejski - JAE ( Single European Act ), modyfikujący Traktaty Rzymskie. Dokument ten wytyczył kierunek dochodzenia do w pełni jednolitego, wolnego od wszelkich barier rynku wewnętrznego, a zarazem wprowadził istotne zmiany instytucjonalno-prawne, m.in. stworzył podstawę prawną dla funkcjonowania Rady Europejskiej i Europejskiej Współpracy Politycznej. Zwiększył też uprawnienia Parlamentu Europejskiego, a do Traktatu o EWG włączył współpracę m.in. w dziedzinie polityki społecznej, ochrony środowiska i badań naukowych.

Traktat z Maastricht

Wraz z procesem dochodzenia do rynku wewnętrznego, uwidoczniała się coraz bardziej potrzeba ustanowienia unii gospodarczej i wprowadzenia wspólnego pieniądza, warunkującego właściwe funkcjonowanie tego rynku. W styczniu 1988 r. francuski premier Balladur przedstawił propozycję stworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, a w lutym tego samego roku Hans Dietrich Genscher, minister spraw zagranicznych Niemiec, wystąpił z koncepcją utworzenia europejskiego obszaru walutowego i Europejskiego Banku Centralnego. Równolegle, we Wspólnotach Europejskich toczyła się dyskusja na temat stworzenia unii politycznej. Uwidoczniły się tu kontrowersje co do ewentualnych, ponadpaństwowych kompetencji przyszłej unii. Tym niemniej, na szczycie w Strasburgu w grudniu 1989 r. przyjęto jako cel strategiczny utworzenie Unii Europejskiej. Negocjacje na ten temat, a także w kwestii możliwego zbliżenia się do unii politycznej, trwały ponad dwa lata i zakończyły się podpisaniem 7 lutego 1992 r. w Maastricht Traktatu o Unii Europejskiej.
Na mocy traktatu, Unia Europejska jest zbudowana na trzech tzw. filarach:

• Pierwszy z nich, uważany za wspólnotowy, bazujący na zmodyfikowanym Traktacie o EWG (nazywanym obecnie Traktatem o WE), objął m.in. gospodarkę, handel, politykę społeczną, ochronę środowiska, kulturę, itd. W ramach I filaru wprowadzono też instytucję "obywatelstwa europejskiego". Nazwa "Europejska Wspólnota Gospodarcza" została w Traktacie zmieniona na "Wspólnota Europejska". Powołano ciało doradcze - Komitet Regionów, stworzono podstawy prawne do utworzenia Europejskiego Instytutu Monetarnego, a także instytucji ogólnoeuropejskiego rzecznika praw obywatelskich. Przewidziano trzy etapy dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej - UGiW (Economic and Moneraty Union - EMU), a w Protokóle do Traktatu z Maastricht zapisano tzw. kryteria konwergencji, spełnienie których miało warunkować przejście poszczególnych krajów do trzeciego, najwyższego etapu EMU.
• Drugim filarem Unii Europejskiej jest Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa. (Traktat z Maastricht przewidział m.in. połączenie w przyszłości struktur Unii Zachodnioeuropejskiej i Unii Europejskiej).
• Trzecim filarem UE jest współpraca w sferze wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Filar drugi i trzeci należą do dziedziny współpracy międzyrządowej, a podejmowane decyzje muszą zapadać na zasadzie jednomyślności.

Traktat Amsterdamski

Wraz z rozpadem systemu komunistycznego, zmianami systemowymi w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz aspiracjami tych państw do integracji z Europą Zachodnią, UE stanęła wobec perspektywy rozszerzenia na Wschód. Rada Europejska przyjęła odnośną strategię. Za jeden z warunków rozszerzenia Unii Europejskiej uznano sprawne funkcjonowanie Unii, pomimo ewentualnego, znacznego zwiększenia liczby jej członków. Postanowiono więc przeprowadzić adaptację i konsolidację obowiązujących traktatów, dokonując równocześnie pewnych zmian instytucjonalnych, niezbędnych z punktu widzenia stworzenia warunków dla rozszerzenia Unii Europejskiej na Wschód. Podjęto zarazem decyzję o ograniczeniu zakresu tematycznego tej konferencji do problematyki zbliżenia Unii Europejskiej do jej obywateli, usprawnienia systemu instytucjonalnego UE w kontekście przyszłego rozszerzenia, a także przyznania Unii zwiększonego mandatu w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. W rezultacie prac tej konferencji, parafowano podczas spotkania Rady Europejskiej 17 czerwca 1997 r. w Amsterdamie nowy traktat, nazwany później Traktatem Amsterdamskim. Został on formalnie podpisany 2 października 1997 r.

Traktat Amsterdamski mówi o fundamentalnych prawach obywateli, stopniowym ustanawianiu strefy wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, zawiera dyspozycje dotyczące współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych, wprowadza nowe zapisy na temat zatrudnienia, polityki socjalnej, ochrony środowiska naturalnego, zdrowia i konsumentów, podejmuje problematykę obywatelstwa europejskiego, podkreśla wagę stosowania zasady subsydiarności i proporcjonalności, zawiera postanowienia wzmacniające II filar UE oraz wprowadza dość ograniczone zmiany jeśli chodzi o instytucje Unii Europejskiej i obowiązujący proces decyzyjny. Zupełnie nowym zapisem Traktatu Amsterdamskiego jest postanowienie przewidujące możliwość skorzystania w pewnych sytuacjach z formuły "ściślejszej współpracy" przez pragnące tego kraje, dla realizacji wspólnych celów.

Traktat Amsterdamski wszedł w życie 1 maja 1999 r. W wykonaniu jednego z jego postanowień w sferze Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, na szczycie Unii Europejskiej w Kolonii, 3-4 czerwca 1999 r., uzgodniono kandydata, który sprawuje przewidzianą w Traktacie funkcję Wysokiego Przedstawiciela do spraw WPZB, w randze Sekretarza Generalnego Rady. Jest nim były sekretarz generalny NATO, Javier Solana, który objął nowe stanowisko po zakończeniu swej misji w NATO.

Rozszerzenie na Wschód

Wśród krajów Unii Europejskiej panuje dość powszechna zgoda, że Traktat Amsterdamski nie dokonał niezbędnych zmian instytucjonalnych UE, pod kątem przyszłego rozszerzenia Unii na Wschód. W związku z tym, na szczycie w Kolonii w czerwcu 1999 r. uzgodniono zwołanie w 2000 r. kolejnej Konferencji Międzyrządowej
w tej sprawie. Otwarcie konferencji nastąpiło podczas spotkania Rady ds. Ogólnych 14 lutego 2000 r., w Brukseli.

Tymczasem, w końcu marca 1998 r., proces rozszerzania Unii Europejskiej rozpoczął się formalnie z udziałem wszystkich dziesięciu krajów kandydujących z tego regionu (Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry). Jednocześnie podjęto negocjacje akcesyjne z Cyprem.

Do pierwszej fali negocjujących krajów zaliczono, zgodnie z rekomendacją Komisji Europejskiej, Czechy, Estonię, Polskę, Słowenię i Węgry oraz Cypr. Negocjacje z tymi krajami rozpoczęły się 31 marca 1998 roku.

Komisja Europejska, przygotowując ramy finansowe dla działalności Wspólnot Europejskich w latach 2000-2006, przyjęła założenie, że rozszerzenie UE o gotowe do tego kraje Europy środkowej i Wschodniej mogłoby nastąpić już z początkiem 2002 r. i zarezerwowała w unijnym budżecie stosowne środki. Propozycje Komisji sformułowane w dokumencie "Agenda 2000", dotyczące spraw budżetowych, a zarazem reformy polityki strukturalnej i modyfikacji Wspólnej Polityki Rolnej, zostały - po wprowadzeniu pewnych zmian - zaakceptowane na szczycie w Berlinie 24-25 marca 1999 r. W lipcu 1999 roku Komisja Europejska zdecydowała o rozdziale nowych funduszy przedakcesyjnych, które mają pomóc państwom starającym się o członkostwo w Unii Europejskiej przystosować ich gospodarkę do wymogów unijnych.

Na szczycie Unii Europejskiej w Helsinkach, w dniach 10-11 grudnia 1999 r., oficjalnie zaproszono do negocjacji kandydatów tzw. drugiej fali: Bułgarię, Litwę, Łotwę, Rumunię, Słowację oraz Maltę, znosząc zarazem podział kandydatów na grupy. Negocjacje z tymi kandydatami rozpoczęły się 15 lutego 2000 r. Turcja uzyskała w Helsinkach status kraju kandydującego do członkostwa w Unii Europejskiej.

Traktat Nicejski

Celem zainaugurowanej 14 lutego 2000 r. Konferencji Międzyrządowej było uzgodnienie niezbędnych - z punktu widzenia przyszłego rozszerzenia UE - reform instytucjonalnych, które nie zostały rozstrzygnięte w Amsterdamie w 1997 r. Za trzy najważniejsze tego rodzaju kwestie uznano: podział głosów w Radzie UE i system podejmowania decyzji kwalifikowaną większością głosów, skład Komisji Europejskiej (liczba komisarzy) oraz zakres decyzji podejmowanych kwalifikowaną większością głosów. Te trzy zagadnienia, stanowiące tzw. "pozostałości z Amsterdamu", wypełniły zasadniczo agendę Konferencji, którą rozszerzono ponadto o problematykę tzw. ściślejszej współpracy.

Konferencję Międzyrządową zakończono uzgodnieniem nowego Traktatu podczas spotkania Rady Europejskiej w Nicei, w nocy z 10 na 11 grudnia 2000 r. Ustalenia Traktatu Nicejskiego zostały oficjalnie uznane za wystarczające do przystąpienia do rozszerzenia Unii.

W deklaracji zamieszczonej w aneksie do Traktatu Nicejskiego przewidziano dalszą debatę na temat przyszłości Unii Europejskiej. Ma ona m.in. dotyczyć następujących kwestii: jak ustalić i monitorować bardziej szczegółowy podział kompetencji pomiędzy Unią Europejską i państwami członkowskimi, odzwierciedlający zasadę subsydiarności; status Karty Praw Podstawowych UE przyjętej na szczycie w Nicei; uproszczenie Traktatów w celu uzyskania ich większej czytelności i przejrzystości; oraz rola narodowych Parlamentów w przyszłej konstrukcji europejskiej.

"Nicea albo śmierć"

W ostatnim czasie głośno jest o konflikcie między Polską i Hiszpanią z jednej strony a głównymi państwami Unii Europejskiej z drugiej w sprawie systemu liczenia głosów w Radzie Europy, jaki miałby być zapisany w przyszłej Konstytucji Europejskiej. Polsce i Hiszpanii zależało dotychczas na utrzymaniu systemu wprowadzonego przez Traktat Nicejski, który przyznaje Polsce prawie tyle samo głosów co Niemcom. Niemcy i Francja nie chciały się na to zgodzić, co stało się jednym z głównych powodów fiaska szczytu UE w grudniu 2003 roku. Forsują one koncepcję, według której do decyzji w Radzie UE powinny wystarczyć głosy połowy państw członkowskich (50 proc.), zamieszkanych przez co najmniej trzy piąte (60 proc.) obywateli UE.

Nowy premier Hiszpanii Jose Luis Rodriguez Zapatero, który wcześniej zapowiadał dążenie do kompromisu w tej sprawie i do przyspieszenia przyjęcia unijnej konstytucji, w swoim expose nie sprecyzował stanowiska Hiszpanii w sprawie systemu głosowania. Powiedział jedynie, że jest optymistą, jeśli chodzi o porozumienie w kwestii liczenia głosów, i zapowiedział, że Hiszpania zrobi wszystko, co w jej mocy, aby do końca czerwca konstytucja Unii Europejskiej została przyjęta.

Symbolika Unii Europejskiej

Flaga - dwanaście złotych gwiazd na lazurowym tle, ułożonych w idealnym okręgu. Ich liczba jest niezmienna, niezależna od liczby państw członkowskich. Idealny okrąg ma symbolizować jedność mieszkańców Unii, zaś liczba 12 perfekcję i całość (znaczenie takie miała już w starożytności). Autorem projektu jest Paul Levy, pełniący w latach pięćdziesiątych funkcję dyrektora ds. informacji w Radzie Europy.

Hymn to muzyczna aranżacja Ody do radości - preludium do IV część IX symfonii Ludwika van Beethovena. Herbert von Krajan, jeden z największych kompozytorów XX wieku, opracował na prośbę Rady Europy trzy aranżacje Ody do Radości : na solowy fortepian, instrumenty dęte oraz orkiestrę symfoniczną. Cztery kraje unijne ufundowały w 1988 r. Orchestre d'Harmonie des Jeunes de l'Union Européenne w celu promocji nowych zadań unijnych. Co roku około siedemdziesięciu najbardziej utalentowanych muzyków instrumentów dętych w ramach tej orkiestry odbywa tournee po wszystkich krajach Unii Europejskiej (hymnu można posłuchać pod adresem: Oda do radości (850 kb.

Dzień Europy - 9 maja, czyli dzień ogłoszenia Deklaracji Schumana. Zadaniem tego święta jest popularyzacja idei jedności europejskiej na różnych imprezach i festiwalach organizowanych w tym dniu (należy jednak pamiętać, że Dniem Europy jest również 5 maja, obchodzony przez kraje tworzące Radę Europy, czyli również i Polskę. 5 maja 1949 r. powstała Rada Europy i aby uczcić ten dzień Komitet Ministrów Rady Europy w 1964 r. uznał go za Dzień Europy w systemie państw tworzących RE).

Obywatelstwo Unii - ma je każda osoba zamieszkująca legalnie w jednym z krajów członkowskich UE. Każdy obywatel Unii może się swobodnie poruszać i osiedlać na jej terenie, ma też prawo głosowania i kandydowania w wyborach samorządowych krajów Unii, w których rezyduje, nawet jeśli nie jest ich obywatelem.

Paszport Europejski - w kolorze wina burgundzkiego, z napisem "Wspólnota Europejska" pod nazwą państwa wydającego dokument. Został wprowadzony w 1985 r., jest traktowany na równi z dokumentami identyfikacyjnymi krajów członkowskich, honorowany na całym świecie. We wspólnotach stosuje się również jednolite prawo jazdy.

Najważniejsze instytucje

Zgodnie z postanowieniami traktatów założycielskich Wspólnot i traktatu o Unii Europejskiej głównymi statutowymi organami Unii Europejskiej są: Rada Unii, Komisja Europejska, Parlament Europejski i Trybunał Sprawiedliwości. Jednak faktycznie naczelnym organem jest Rada Europejska.

Rada Europejska

Instytucji tej nie przewidywano w traktatach założycielskich Wspólnot. Wykształciła się ona niejako samoczynnie z konferencji na szczycie szefów państw i rządów państw członkowskich, zwoływanych od roku 1961, początkowo bardzo rzadko, później co roku, a od grudnia 1974 trzy razy w roku. Pod swoją obecną nazwą działa od roku 1975. Podstawy prawne jej funkcjonowania stworzył dopiero Jednolity Akt Europejski (JAE - wszedł w życie 1 lipca 1987 r.). Określono w nim, że składa się ona z szefów państw i rządów państw członkowskich oraz przewodniczącego Komisji, którym towarzyszom ministrowie spraw zagranicznych i jeden członek Komisji. Spotkania Rady Europejskiej odbywają się co najmniej dwa razy w roku, a funkcję przewodniczącego pełni szef państwa lub rządu tego z państw członkowskich, które przewodniczy Radzie (Ministrów) Wspólnot. JAE pominął natomiast milczeniem kwestię prawnego usytuowania Rady Europejskiej w systemie statutowych organów Wspólnot i zakresu kompetencji. Nie uregulowano tej kwestii również w Układzie z Maastricht, aczkolwiek wyraźnie stwierdzono, że wyznacza ona ogólne kierunki rozwoju Unii Europejskiej, co daje jej prymat nad innymi organami.

Do kompetencji Rady Europejskiej należy wypracowywanie stanowisk w odniesieniu do ważnych przedsięwzięć podejmowanych w ramach Unii, jak również wobec zagadnień w polityce i gospodarce światowej. Uchwały podejmowane są na zasadzie porozumienia, nie mają mocy wiążącej, lecz są decyzjami politycznymi. Skład Rady Europejskiej jest jednak na tyle znaczący, że decyzje te stają się wiążące dla Rady Unii, która nadaje im moc prawną.

Rada Unii

Rada jest międzyrządowym organem Wspólnot, w którego skład wchodzą przedstawiciele państw członkowskich w randze ministra, po jednym z każdego kraju, upoważnieni do działania w imieniu swoich rządów, związani stosownymi instrukcjami chroniącymi interesy ich państw. W zależności od rodzaju rozpatrywanych przez RU spraw, mogą to być szefowie różnych resortów. Fakt, że są członkami Rady, która jest organem Wspólnot (UE), nie zmienia w niczym ich statusu prawnego. Funkcję przewodniczącego Rady pełnią jej członkowie przez 6 miesięcy (od 1.01.-30.06., 1.07.-31.12.) w dwóch cyklach sześciomiesięcznych, według nazw krajów w porządku alfabetycznym. Państwo przewodniczące Radzie Unii pełni równocześnie funkcje przewodniczącego Rady Europejskiej, z tym że przewodniczącym Rady Unii jest minister spraw zagranicznych, zaś funkcję przewodniczącego Rady Europejskiej sprawuje szef rządu (w przypadku Francji i Finlandii - szef państwa).

Rada zapewnia koordynację ogólnej polityki gospodarczej i ma prawo podejmowania decyzji. Realizuje określone zadania w dziedzinie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, a także wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Pełni funkcje ustawodawcze, wydaje rozporządzenia, dyrektywy, opinie, zalecenia, sprawuje nadzór nad realizacją Unii Gospodarczej i Walutowej, udziela Komisji mandatu do rozpoczęcia negocjacji i zawierania umów międzynarodowych (opiniowanych przez Parlament Europejski). Nawet w przypadkach, gdy samodzielność Rady jest ograniczona przez konieczność uprzedniego zgłoszenia odpowiedniej propozycji uchwały przez Komisję, Rada zachowuje prawo do ostatecznego sformułowania treści uchwały. Jak widać kompetencje rady są bardzo szerokie, obejmują najbardziej istotne dla rozwoju Wspólnoty sprawy, co czyni z niej organ o pierwszorzędnym znaczeniu.

Komisja Europejska

Komisja jest organem wykonawczym Unii Europejskiej. Jej kadencja trwa 5 lat. Jest największą instytucją europejską, zatrudnia 16 tys. ludzi, co stanowi połowę zatrudnionych w instytucjach europejskich. W powszechnej opinii władza Komisji jest znaczna, w rzeczywistości jednak wysuwa ona tylko propozycje ustawodawcze, nie podejmuje zaś głównych decyzji o polityce i priorytetach Unii. To należy do Rady Unii Europejskiej i Parlamentu Europejskiego. Może wydawać samodzielnie akty prawne, jednakże po uprzednim zasięgnięciu opinii komitetów doradczych kontrolowanych przez państwa członkowskie. Akty te mogą zostać anulowane przez Radę. Komisja wciela w życie politykę Unii (realizuje postanowienia Rady) i czuwa nad przestrzeganiem jej praw (może wszcząć postępowanie prawne przeciwko państwom członkowskim, firmom, osobom prawnym lub fizycznym, nałożyć grzywny), zarządza budżetem Unii i funduszami strukturalnymi.

Składa się z 20 członków, na jej czele stoi przewodniczący (obecnie Romano Prodi) i dwóch wiceprzewodniczących, którzy kierują pracą komisarzy. Każdy z komisarzy jest odpowiedzialny za jeden lub kilka obszarów polityki, np. sprawy wewnętrzne, handel, rolnictwo, oświata. Komisarzom podlega 26 dyrekcji generalnych i kilkanaście służb, zajmujących się rozmaitymi dziedzinami. Większość komisarzy to politycy z partii rządzących i opozycyjnych państw członkowskich (jedynie niemieccy komisarze wywodzą się tylko z koalicji rządzącej). W Komisji zasiadają byli deputowani Parlamentu Europejskiego, byli ministrowie. Największe państwa UE: Włochy, Francja, W. Brytania, Niemcy i Hiszpania mają po dwóch komisarzy, inne po jednym.

Pracę Komisji koordynuje Sekretariat Generalny. Komisja zbiera się na posiedzeniu raz w tygodniu, w środę rano. Zatwierdza wówczas swe propozycje i finalizuje opracowanie dokumentów politycznych. Decyzje zapadają większością głosów, każdy członek ma jeden głos. Rutynowe sprawy Komisja załatwia w uproszczonej procedurze.

Przewodniczącego wybierają przywódcy państw członkowskich, a zatwierdza Parlament Europejski, podobnie jak całą Komisję po jej ukonstytuowaniu się. Parlament może też zgłosić wotum nieufności wobec Komisji, zmusić ją do zbiorowej rezygnacji większością 2/3 głosów. Oznacza to, że Komisja odpowiada przed Parlamentem Europejskim.

Parlament Europejski

Jest to wielonarodowy parlament, posiadający funkcję doradczą i kontrolną wobec władzy wykonawczej Unii Europejskiej. Od parlamentów narodowych różni się tym, że nie został wyposażony w kompetencje ściśle ustawodawcze. Jest on jedynie instytucją wspomagającą w tym zakresie Radę Unii - główny organ prawodawczy - oraz Komisję posiadającą prawo inicjatywy legislacyjnej. Ma jednak prawo włączać się w proces ustawodawczy, a zakres tej ingerencji regulują odnośne postanowienia traktatów europejskich. W niektórych przypadkach jego udział jest wręcz obowiązkowy. Tym niemniej opinie tego organu nie mają charakteru wiążącego. Rada Unii nie tylko nie musi uwzględnić opinii Parlamentu w danej sprawie, ale nie ma nawet obowiązku wyjaśniania przyczyn, dla których tego nie czyni. Parlament może jednak stanowić swoiste narzędzie politycznego nacisku na Radę i inne organa Wspólnot (Unii), ponieważ odzwierciedla stanowisko określonych sił w Europie i w poszczególnych krajach członkowskich..

Parlament wypowiada się na temat programu Komisji Europejskiej, której członkowie regularnie pojawiają się na jego sesjach. Przewodniczący Komisji jest wybierany po konsultacji z Parlamentem Europejskim. Po przesłuchaniach kandydatów Parlament może odrzucić komisarzy jako ogół, lecz nie poszczególnych kandydatów, do czego nie ma uprawnień. Może też odwołać Komisję, uchwalając, jak się rzekło, wotum nieufności większością 2/3 głosów.

Przewodniczący Rady UE na początku kadencji przedstawia Parlamentowi swój program, a na koniec - sprawozdanie. Przedkłada raport o wynikach każdego spotkania Rady Europejskiej. Ministrowie uczestniczą w ważnych debatach, poddają się przesłuchaniom i odpowiadają na interpelacje poselskie.

Rola Parlamentu Europejskiego stopniowo wzrasta, każdy z kolejnych aktów i traktatów europejskich zwiększał jego uprawnienia. Wraz z przyjęciem do Unii nowych państw należy się spodziewać dalszego wzrostu roli Parlamentu Europejskiego jako reprezentanta ludności Europy. Sesje plenarne odbywają się co miesiąc w Strasburgu, dodatkowe sesje i spotkania Komisji - w Brukseli, sekretariat Generalny mieści się w Luksemburgu.

Parlament tworzą przedstawiciele wielu różnych partii, zrzeszonych w siedmiu większych frakcjach politycznych (nie zaś w grupach narodowych). Do utworzenia frakcji politycznej potrzeba 23 parlamentarzystów z jednego państwa członkowskiego Unii lub 18 z dwóch państw członkowskich, albo 12 pochodzących z co najmniej trzech państw członkowskich. Posłowie pracują w 19 komisjach parlamentarnych. Członkowie parlamentu oficjalnie nie mogą otrzymywać instrukcji ani od władz swoich krajów, ani od organów Wspólnot. Reprezentują oni własne stanowisko, mają określone przywileje i immunitety. Wynika to ze sposobu wybierania tego ciała i konieczności uszanowania woli wyborców, a zarazem sprawia, że Parlament Europejski jest jedynym organem w systemie instytucjonalnym Unii, który ma pełną demokratyczną legitymację do pełnienia swych zadań.

Do 1979 roku parlamentarzystów wybierały poszczególne państwa członkowskie. Poczynając od czerwca 1979 r. członkowie Parlamentu Europejskiego są wybierani w drodze powszechnych i bezpośrednich wyborów w oparciu o uchwalony przez Radę Unii Akt z 20 września 1976 r. Nie wprowadził on jednak jednolitej ordynacji wyborczej, której projekt powinien przedłożyć sam Parlament. Przygotowane do tej pory przez Parlament projekty takiej ordynacji nie zostały jednak zaaprobowane przez Radę Unii, w związku z czym nadal obowiązują postanowienia wspomnianego Aktu, według których do momentu wydania jednolitej ordynacji wyborczej każde państwo przeprowadza wybory w oparciu o własne przepisy (w najbliższych wyborach do Parlamentu Europejskiego będzie uczestniczyła także Polska w oparciu o ordynację wyborczą, której tekst można znaleźć pod adresem http://www.pkw.gov.pl/index.jsp?place=Menu2&news_cat_id=1086&layout=1).

Parlamentem kieruje Przewodniczący i czternastu wiceprzewodniczących wybieranych spośród posłów na posiedzeniu plenarnym. Posiedzenia plenarne odbywają się raz w miesiącu w Strasburgu, natomiast komisje parlamentarne obradują zazwyczaj w Brukseli. Swoje uchwały Parlament Europejski podejmuje bezwzględną większością oddanych głosów. Większość kwalifikowana (2/3 lub 3/5) obowiązuje w przypadku uchwał o sprawach kluczowych dla funkcjonowania Unii (np. dotyczących budżetu lub wotum nieufności dla Komisji Europejskiej). Zwykłą większością głosów decyduje się zwykle o mało istotnych sprawach proceduralnych. Kworum stanowi 1/3 ogólnej liczby członków Parlamentu.

Kadencja Parlamentu trwa 5 lat. Przewodniczący i wiceprzewodniczący są wybierani na połowę kadencji Parlamentu, czyli na 2,5 roku. Przewodniczącym Parlamentu jest obecnie Irlandczyk Pat Cox.

Trybunał Sprawiedliwości

Utworzony w 1953 roku jako organ orzekający Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, z czasem stał się organem orzekającym wszystkich Wspólnot. Dokonuje wykładni prawa europejskiego i interpretacji traktatów, rozpatruje skargi wnoszone przez państwa członkowskie, instytucje UE, przedsiębiorstwa lub obywateli państw UE, orzekając, czy nastąpiło naruszenie unijnego prawa, wydaje orzeczenia wstępne na wniosek sądów krajowych o interpretację lub stwierdzenie prawomocności ustawodawstwa wspólnotowego.

Trybunał Sprawiedliwości składa się z 15 sędziów, mianowanych przez państwa członkowskie (po jednym z każdego kraju) na sześcioletnią kadencję. Sędziowie wybierają spośród siebie przewodniczącego na kadencję trzyletnią. Wspomagają ich adwokaci generalni, których zadaniem jest przedstawianie bezstronnych i niezależnych opinii na temat spraw, które są stawiane na forum trybunału.

Trybunał ma siedzibę w Luksemburgu, jest ostatnią instancją wspólnotową, jego wyroki są niepodważalne i wiążące dla sądów państw członkowskich. Od 1989 r. jest wspomagany przez Sąd Pierwszej Instancji, powołany na mocy Jednolitego Aktu Europejskiego.

Skargi wnoszone na forum Trybunału mogą dotyczyć:

• unieważnienia aktów prawnych wydawanych przez instytucje unijne
• zaniechania lub niewykonania pewnych działań
• nieprzestrzegania prawa unijnego przez państwo członkowskie
• odszkodowań za szkody wyrządzone przez instytucje UE lub jej funkcjonariuszy przy wykonywaniu ich obowiązków

Natomiast Sąd Pierwszej Instancji rozpatruje:

• skargi osób fizycznych i prawnych przeciwko instytucjom unijnym
• spory między instytucjami UE i jej funkcjonariuszami
• skargi przeciw Komisji Europejskiej wnoszone przez przedsiębiorstwa lub ich grupy na podstawie Traktatu o EWWiS.

Od niedawna Trybunał może na wniosek Komisji Europejskiej zasądzać wysokie kary za niewykonywanie przez państwa członkowskie jego orzeczeń.

Komitet Regionów. Organ doradczy złożony z przedstawicieli społeczności regionalnych i lokalnych (mianowanych przez Radę UE na podstawie propozycji państw członkowskich). Reprezentuje interesy regionów na szczeblu europejskim. W perspektywie rozszerzenia Unii liczba członków została ograniczona do 350. Traktat Nicejski wymaga również od członków Komitetu, aby byli związani ze społecznościami, które w wyborach powierzają im mandat polityczny.

Komitet Ekonomiczno-Społeczny. Jest to również organ doradczy. Składa się z przedstawicieli różnych dziedzin ekonomicznych i społecznych, wydaje opinie dla instytucji, zwłaszcza w ramach procedury prawodawczej . Obecnie składa się z 222 członków (od sześciu do dwudziestu czterech z każdego państwa członkowskiego zależnie od jego wielkości).

Trybunał Obrachunkowy. jest organem kontroli finansowej, złożonym z liczby członków odpowiadającej liczbie krajów członkowskich, mianowanych kwalifikowaną większością głosów przez Radę UE (przed Traktatem Nicejskim jednomyślnie) na okres sześciu lat. Trybunał bada legalność przychodów i rozchodów Wspólnot, sposób zarządzania finansami. Opracowuje doroczny raport z wykonania budżetu przez Komisję Europejską, na podstawie którego Parlament Europejski uchwala absolutorium dla Komisji. Trybunał zobowiązany jest chronić interesy finansowe Wspólnot Europejskich.

Ombudsman, czyli Rzecznik Praw Obywatelskich, wybierany przez Parlament Europejski na mocy Traktatu z Maastricht w 1992 r. Pierwszego europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich wybrano w 1995 r. Od 1 kwietnia 2003 r. funkcje tę pełni były RPO Grecji prof. P. Nikiforos Diamandouros.

Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich prowadzi dochodzenia i sporządzą raporty na temat nieprawidłowości w funkcjonowaniu instytucji i organów Wspólnot Europejskich, takich jak Komisja Europejska, Rada Unii Europejskiej i Parlament Europejski. Instytucje i organa Unii zobowiązane są dostarczać mu informacji, których zażąda, oraz zapewnić dostęp do dokumentów. Podobnie państwa członkowskie. Kompetencje Rzecznika nie obejmują jedynie Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji, gdyż stanowiłoby to pogwałcenie niezależności sądów. Rzecznik wszczyna zwykle dochodzenie na podstawie skargi, ale może również podjąć jakąś sprawę z własnej inicjatywy. Skargi mogą składać wszyscy obywatele Unii lub wszystkie osoby prawne i fizyczne zamieszkałe bądź posiadające siedzibę na terenie państwa członkowskiego. Mogą je nadsyłać pocztą zwykłą, faksem lub emailem.

Jeżeli sprawa nie zostanie rozwiązana w sposób satysfakcjonujący obie strony, ombudsman może próbować znaleźć rozwiązanie polubowne, które prowadzi do usunięcia nieprawidłowości i zadowala stronę wnoszącą skargę. Gdy i to się nie uda, ombudsman rekomenduje sposób rozwiązania problemu danej instytucji, a jeśli nie znajdzie on jej akceptacji, sporządza specjalny raport poświecony sprawie i kieruje go do Parlamentu Europejskiego.

Co środowisko osób niepełnosprawnych może zyskać na wejściu Polski do Unii Europejskiej?

Według danych szacunkowych poziomu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w większości krajów UE wynosi 40-50 proc., w Polsce tylko 17 proc. Liczby te mają swoją wymowę. Wejście Polski do UE nie oznacza jednak dla niepełnosprawnych natychmiastowej poprawy ich losu. Przede wszystkim dlatego, że odpowiedzialność za prowadzenie działań na ich rzecz leży w gestii państw członkowskich. Rząd polski nie będzie więc miał obowiązku wprowadzania rozwiązań identycznych z obowiązującymi w innych krajach UE, ale istnieje duże prawdopodobieństwo, że regulacje wspólnotowe będą wymuszały na wstępujących do UE państwach pewne działania, takie jak choćby tworzenie planów zatrudnienia zgodnych z tendencjami ogólnoeuropejskimi. Na przykład jednym z ważnych wymogów prawa UE jest konieczność stworzenia regulacji chroniącej osoby wnoszące skargi przed szykanami ze strony pracodawców czy szerzej - przed działaniami dyskryminacyjnymi.

Państwa wchodzące w skład Rady Europy opracowały protokół nr 12 do konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności wprowadzający ogólny zakaz dyskryminacji. Zgodnie z nim korzystanie z każdego prawa powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z jakichkolwiek przyczyn. Nadto nikt nie może być dyskryminowany przez jakiekolwiek władze publiczne. Wejście w życie protokołu, po ratyfikowaniu go przez minimum 10 państw członkowskich, oznacza, że obywatel państwa-strony po wyczerpaniu drogi sądowej w kraju będzie miał prawo skargi indywidualnej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. I to zapewne jest jednym z powodów, dla których państwa członkowskie Rady Europy odkładają decyzje o przystąpieniu do protokołu.

Wejście do Unii Europejskiej daje też szansę na wykorzystanie tzw. funduszy strukturalnych, które będą stanowiły istotne wsparcie dla organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Dotyczy to w szczególności Europejskiego Funduszu Socjalnego. Pieniądze z EFS będą wydawane w Polsce w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO RZL). Rząd wiąże z tym duże nadzieje, zwłaszcza w kwestii walki z bezrobociem - Unia zagwarantowała na ten cel w latach 2004-2006 1,5 mld euro. Wspierane z tych pieniędzy będą zwłaszcza pośrednictwo i doradztwo zawodowe, subsydiowane zatrudnienie, w tym młodzieży i osób niepełnosprawnych. Program "Rozwój Zasobów Ludzkich" - podobnie jak wszystkie inne fundusze strukturalne - będzie działał na zasadzie refundacji z unijnej kasy, z obowiązkowym wkładem własnym, który będzie pochodził ze środków Funduszu Pracy, budżetu ministerstwa edukacji i Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Dotacje z unijnych funduszy wykorzystają przede wszystkim Urzędy Pracy (zwłaszcza powiatowe), jednak wnioski o wsparcie mogą i powinny zgłaszać firmy, organizacje pozarządowe itp.

Jedną z najważniejszych zalet Unii z punktu widzenia zwykłego obywatela, a więc także osób niepełnosprawnych, jest możliwość swobodnego podróżowania, osiedlania się i podejmowania pracy na terenie wszystkich jej krajów. Niestety, nie wszędzie będzie można podejmować pracę już od pierwszego dnia członkostwa. Państwa Piętnastki, obawiając się zalewu polskich pracowników, wynegocjowały sobie okres przejściowy (w najgorszym wypadku siedem lat, w najlepszym - dwa). W razie nagłego wypadku lub zachorowania poza granicami kraju będziemy mieli zapewnioną opiekę zdrowotną (bez konieczności wykupywania dodatkowego ubezpieczenia).
Bardzo istotna dla sytuacji osób niepełnosprawnych jest też polityka edukacyjna Unii Europejskiej oraz dotycząca rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Na szczycie UE w Lizbonie w marcu 2000 roku ustalono, że każdy obywatel Unii powinien być zdolny do życia w epoce Internetu. W ciągu najbliższych lat Unia ma przekształcić się, jak to ujęto, "w najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarkę opartą na wiedzy, zdolną do trwałego wzrostu gospodarczego z większą liczbą lepszych miejsc pracy i mniejszymi różnicami społecznymi". Zaplanowano obniżenie kosztów dostępu do Internetu, a w perspektywie pełne połączenie i liberalizację rynków telekomunikacyjnych. Utworzony zostanie Europejski Obszar Badań Naukowych i Innowacji, swego rodzaju elektroniczna sieć łączności naukowej między szkołami wyższymi, instytutami i bibliotekami, ułatwiająca dostęp do wiedzy i informacji, zwłaszcza osób, które nie są w stanie łatwo przemieszczać się z miejsca na miejsce. Traktat z Maastricht przewiduje wspieranie działań w dziedzinie edukacji, z uwzględnieniem różnorodności poszczególnych krajów. W tym celu stworzono rozmaite programy edukacyjne: Socrates, Tempus, Leonardo da Vinci i Młodzież dla Europy, z których korzystają także organizacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych. Ważne jest też to, że znikną formalności wizowe, utrudniające dotąd wyjazdy na zagraniczne uczelnie. Do studiowania za granicą wystarczy polska matura. W większości krajów uczelnie przeprowadzają egzaminy wstępne, w niektórych - m.in. Francji i Belgii - przyjmowany jest każdy, a selekcja odbywa się dopiero na pierwszych latach studiów.

Cieszy też perspektywa zintensyfikowania kontaktów między organizacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych w poszczególnych krajach europejskich, uczestnictwo w Europejskim Forum Niepełnosprawnych (European Disability Forum - EDF) wymiana doświadczeń, wspólna walka o prawa, kontakty towarzyskie.

Od naszej wiedzy na temat Unii Europejskiej, od naszej aktywności i umiejętności wykorzystywania szans, jakie stwarza ta integracja - zależy więc też nasz los!

W 2004 roku Kurier IdN1 i jego dodatek są dotowane przez PFRON w ramach programu PAPIRUS