Psychika, system immunologiczny,
a problemy zdrowia i choroby

 

Karol Mausch
Katedra Medycyny Społecznej Pomorskiej AM w Szczecinie
"Psychiatria Polska" 1995

Istotnym problemem teoretycznym i praktycznym w naukach behawioralnych jest integracja różnych dyscyplin naukowych. Jej podstawowym celem zwiększanie efektów diagnostycznych, terapeutycznych i profilaktycznych w medycynie oraz dążenie do stałej troski o komfort psychiczny pacjentów w procesie leczenia.

W ciągu ostatnich lat obserwuje się wzrost liczby badań naukowych dotyczących problematyki zdrowia i choroby w ramach zintegrowanego modelu biopsychospołecznego. Od medycyny behawioralnej oczekuje się nowych impulsów, dotyczących wyjaśnienia etiologii chorób, ich kompleksowego leczenia oraz podejmowania działań profilaktycznych.

Obecnie wydaje się, że istotnego przełomu w określeniu i zbadaniu mechanizmów oraz charakteru relacji pomiędzy procesami społecznymi, reakcjami psychologicznymi a zdrowiem człowieka może dokonać psychoneuroimmunologia. Ta interdyscyplinarna nauka wzbudza duże zainteresowanie od czasu jej powstania, tj. od 1981 roku. W psychoneuroimmunologii chodzi przede wszystkim o określenie wpływu, jaki mają na układ immunologiczny czynniki psychologiczne (stres, osobowość) i za ich pośrednictwem środowisko, w którym żyjemy. Środowisko człowieka traktowane jest w wymiarach: biologicznym, historycznym, polityczno-ekonomicznym, społeczno-kulturowym. Układ immunologiczny - w momencie narodzin psychoneuroimmunologii - przestał być traktowany jako system autonomiczny w organizmie człowieka. Twierdzi się, że podlega on w równym stopniu oddziaływaniom ze strony bodźców środowiskowych (stresorów), jak centralny układ nerwowy i układ endokrynologiczny.

Powstanie i rozwój psychoneuroimmunologii, poza tym, że umożliwia nowe podejście do zagadnień etiologii chorób i leczenia pacjentów, wzmacnia w sposób empiryczny znaną od dawna w medycynie koncepcję ścisłych, holistycznych związków łączących psychikę i procesy biologiczne. Naukowe dowody, iż stresor może spowodować zjawisko immunosupresji, czy też wywołać immunostymulację, budzą konsternację w środowiskach biologicznie uwarunkowanych w swym myśleniu lekarzy, a także wśród psychologów, badających stres w uniwersyteckich laboratoriach.

Psychoneuroimmunologia rozpatruje związki psychiki i ciała w kontekście oddziaływania neurotransmiterów, hormonów czy immunotransmiterów, które za pośrednictwem odpowiednich połączeń fizjologicznych regulują funkcje naszego ciała. Pozwala tworzyć modele, w których przedstawia się empirycznie sprawdzalne związki pomiędzy sytuacją i osobowością człowieka a reakcjami układu immunologicznego i objawami chorobowymi.

W prowadzonych badaniach wykazano, że neurotransmitery, które łączą "duszę i ciało", umożliwiają wymianę informacji między różnorodnymi typami komórek, z mózgu bowiem wychodzą sygnały, które mogą bezpośrednio oddziaływać na układ obronny człowieka. Procesy psychiczne wpływają zatem za pośrednictwem hormonów i neurotransmiterów na układ immunologiczny. Mózg może przekazywać do układu immunologicznego sygnały w sytuacji obciążenia układu nerwowego, np. w stresie, w depresji, samotności, ale również w stanie relaksacji. Wysoko rozwinięte ośrodki w mózgu mogą wysyłać impulsy, które wpływają na wydzielanie niektórych hormonów w sytuacjach stresujących. Od czasów Sely'ego wiadomo, że stres sprawia, iż następuje wydzielanie z nadnerczy adrenaliny i noradrenaliny. To, czego wcześniej nie wiedziano, to fakt, że w stresie reaguje nie tylko układ nerwowy i hormonalny, ale także system immunologiczny.

Niektórzy badacze zajmujący się psychoneuroimmunologią koncentrują się na problematyce wpływu stresu, wywołanego badaniem lekarskim, rozwodem, śmiercią bliskiej osoby lub pójściem do szpitala, na funkcjonowanie układu immunologicznego. Z badań tych wynika, że u osób o małym poczuciu kontroli sytuacji słabnie biologiczna zdolność do obrony organizmu i częściej występują u nich infekcje, a nawet choroby nowotworowe.

We współczesnej medycynie nie powinno już mieć miejsca oddzielne traktowanie psychiki i ciała. Lekarze powinni prezentować podejście psychosomatyczne. Dla medycyny oznacza to, że należy brać pod uwagę, w jaki sposób oceniają swój stan zdrowia pacjenci, jakie przeżywają uczucia i jaka jest ich postawa w stosunku do własnej choroby, jest bowiem rzeczą oczywistą, że czynniki psychologiczne, takie jak sytuacja, osobowość, doświadczenia itp. decydują o naszym zdrowiu. Myśli i uczucia towarzyszące chorobie mają wpływ na jej przebieg, czas trwania i rokowania. Zatem zainteresowanie pacjentem, troska o jego stan psychiczny w procesie chorobowym są równoważne, a w niektórych przypadkach ważniejsze niż działania instrumentalne.

Powiedziano wcześniej, że pomiędzy mózgiem i systemem obronnym dokonuje się ciągła wymiana informacji. Neurotransmitery "komunikują się" nieustannie z komórkami w poszczególnych narządach organizmu człowieka. Jako reakcja na proces psychiczny może wystąpić pobudzenie lub zahamowanie aktywności układu immunologicznego. Zaobserwowano, że u aktorów pracujących nad przygotowaniem nowych ról następowała zmiana w sekrecji niektórych hormonów oraz zmiany w układzie immunologicznym.

[...]

Z badań na zwierzętach wiadomo, że reakcje immunologiczne podlegają warunkowaniu. A zatem układ immunologiczny jest podporządkowany centralnemu układowi nerwowemu. Ze stwierdzenia tego wynikają istotne wnioski. Jeśli bowiem układ immunologiczny można uwarunkować na bodźce negatywne, np. lękowe, to [...] możliwe jest także wytworzenie odruchów pozytywnych. Mózg może więc wysyłać, uwarunkowane w procesie psychoterapeutycznym, bodźce stymulujące funkcje układu immunologicznego.

Ten "mechanizm" możliwości warunkowania układu immunologicznego stanowi argument na rzecz tezy, iż troska o oddziaływanie psychoterapeutyczne na pacjenta w celu stymulowania układu obronnego jest trudna do przecenienia. Leczenie słowem może bowiem w wielu sytuacjach zastępować leczenie farmakologiczne lub też je skutecznie wspierać i uzupełniać. Rozmowa osoby życzliwej - lekarza, psychoterapeuty, rodziny itp. - z chorym uruchamia pozytywne procesy immunostymulacyjne. Z kolei uczucie samotności, lęku, niepewności u pacjenta, wynikające z braku psychoterapeutycznej postawy lekarza czy też innych osób z personelu medycznego, osłabia naturalne siły obronne organizmu. Potwierdzają to wyniki badań na temat wpływu stresu egzaminacyjnego na niektóre reakcje układu immunologicznego u studentów medycyny. Przewlekłą, zmniejszoną odporność immunologiczną [...] zaobserwowano u tych studentów, którzy w kwestionariuszach psychologicznych wykazywali poczucie osamotnienia i braku wsparcia społecznego. Również u pensjonariuszy domów opieki społecznej stwierdzano słabsze reakcje immunologiczne, spowodowane poczuciem osamotnienia, brakiem osób najbliższych itp.

Można sądzić, że pacjenci, którzy wykazują poczucie osamotnienia, braku wsparcia społecznego itp. mają mniejsze psychologiczne, a przez to i biologiczne, możliwości zmagania się z chorobą, ich system immunologiczny jest bowiem osłabiony. [...]

W badaniach dotyczących raka piersi u kobiet porównano wyniki leczenia pacjentek, u których stosowano tradycyjne zabiegi medyczne, z tymi pacjentkami, u których obok leczenia typowego stosowano oddziaływanie psychoterapeutyczne. Stwierdzono, że kobiety leczone kompleksowo, tj. najnowszymi metodami, jakimi dysponuje współczesna medycyna i psychoterapia, nie tylko czuły się lepiej i wyżej oceniały jakość swojego życia (ocena subiektywna), ale także dłużej żyły. [...]

Niejako na marginesie cytowanych badań powstaje pytanie, czy stosowanie psychoterapii nie powinno być powszechną regułą działania, wspierającą tradycyjne leczenie [...]. Wielu znawców tego problemu stoi na stanowisku, iż dopóki nie zostaną poznane procesy i mechanizmy regulujące funkcje układu immunologicznego, należy postępować rozważnie i z rezerwą odnosić się do wyników takich badań, jak cytowane wcześniej. Z kolei przeciwnicy tego stanowiska sądzą, że jeżeli metoda leczenia jest skuteczna, można, a nawet trzeba - ze względów moralnych - wykorzystać każdą szansę i jednocześnie prowadzić badania naukowe mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych dotyczących tych procesów.

Uwagi końcowe

Układ immunologiczny podlega wpływom ze strony centralnego układu nerwowego, układu autonomicznego i układu hormonalnego. Zmiana napięcia emocjonalnego i treści procesów emocjonalnych prowadzą do reakcji immunosupresyjnych lub immunostymulujących. W takich przypadkach można mówić o rzeczywistej interakcji "ciała i duszy". Pomimo, że nadal nie są znane wszystkie mechanizmy rządzące tymi procesami, uzyskane wyniki badań są wystarczające do podejmowania działań terapeutycznych w celu aktywnego oddziaływania na układ immunologiczny w organizmie ludzkim. Immunostymulacja poprzez działania psychoterapeutyczne otwiera zupełnie nowe perspektywy w dziedzinie określania etiopatogenezy (pochodzenia, przyczyn - przyp. red.) chorób i kompleksowych, efektywniejszych metod ich leczenia. [...]